Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi

AZƏRBAYCANDA TARİX ELMİ SAHƏSİNDƏ YAZILAN İLK ƏSƏRLƏR

Millətlərin həyatında hər dövr bir neçə yüz ili əhatə edir. Bu dövrlərin dönüş illəri də olduqca uzun müddətdə inkişaf edir və yetkinləşir. Azərbaycan tarixində yeniləşmə hərəkatının əvvəlcə ziyalıların fikir dünyasında doğması və fikirlərin həqiqi xalq həyatına keçirilməsi, yəni Qərb intibah, reformasiya dövrləri və ondan sonra bu dövrlərin üstündə qurulan hürriyyət, azadlıq mübarizəsi dövrü əsrdən çox bir müddəti əhatə etmişdir. Millətlərin oyanış, intibah dövründə o millətin içindən yetişən ziyalı rəhbər şəxslərə görə, əvvəlcə mənsub olduğu millətin kimliyi və keçmiş zamanlardakı vəziyyəti araşdırılır, öyrənilir, sonra geri qalmış və bu geriliyin səbəbi ilə yad imperialist millətin əsarəti altına düşmüş olan xalqa onun kimliyi tanıdılır. Beləliklə, müstəmləkədə olan xalq öz mənliyini öyrənir, keçmiş zamanlarda atalarının əsarət altında yaşamadıqlarını və sözün əsl mənasında müstəqil, azad yaşadıqlarını, müstəqil dövlət qurduqlarını anlayır. Nəticədə millətin şüuru oyanır, azadlıq mübarizəsinə başlayır.

Azərbaycanın ləyaqətli oğullarından biri olan professor Mirzə Kazım bəy XX əsrdə ilk dəfə olaraq “Dərbəndnamə” adlı əsəri ilə Azərbaycan və Qafqaz tarixini araşdırmağa nail olmuşdur. Mirzə Kazım bəy bundan başqa “Əssəbus-seyyar” adlı əsərində Krım və Kazan tarixini və uyğur türklərinin tarixini də araşdırmışdır. Onun kitabları əlimizdə olmadığı və öz elm sahəmiz olmadığı üçün bu əsərin elmi dəyəri barədə fikir söyləməyə çətinlik çəkirik. Mirzə Kazım bəyin bu araşdırmalarına, türk-tatar qrammatikasını yazmağına və o dövrdə rus çar hökumətinə verdiyi raportda rus idarəsi altında olan bütün türklərin başa düşə biləcəkləri türk dili yaradılması fikrini təklif etməsinə əsaslanaraq onu ilk Azərbaycan Türk milliyyətçisi hesab etsək, məncə, yanılmarıq.

İkinci tarixi əsəri Abbasqulu Ağa Bakıxanov yazmışdır. Bu qiymətli tarixi əsərin adı “Gülüstani-İrəm”dir. Kitabın fəsilləri belədir:

1. İslam dövlətinin zühurundan ərəb qoşunlarının gəlməsinə qə-dər Şirvan və Dağıstan ölkələrində baş verən qədim hadisələr.

2. Ərəb qoşunlarının Azərbaycana gəlməsindən başlayaraq mon-qolların istilasına qədər.

3. Monqol istilasından Səfəvilərin zühuruna qədər. Şirvanşahlar sülaləsi və onların səltənətinə aid hadisələr.

4. Səfəvilər dövlətinin zühurundan Nadir şahın vəfatına qədər.

5. Nadir şahın vəfatından “Gülüstan” adlı yerdə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan sülh müahidəsinə qədər.

Abbasqulu Ağa bu əsəri rus çarına təqdim etmiş və çar isə öz növbəsində bu əsərin tədqiqini Elmlər Akademiyasına həvalə etmişdi. Elmlər Akademiyası bu əsəri tədqiq etmək üçün akademik Bross və Dorna göndərmişdi. Bu iki akademik əsərin elmi dəyəri haqqında eyni fikrə gəlmişdilər: “Abbasqulu Ağanın əsərində bu günə qədər Avropa alimlərinə məlum olmayan və Şərq mənbələrindən alınma zəngin bilgilər vardır. Bu bilgilər əlimizdə olan məlumatı xeyli tamamlamaqdadır. Əsərdə müxtəlif coğrafi ərazilər haqqında məlumat verməklə bərabər Şirvan və Dağıstanın ən qədim dövrlərdən başlayaraq ən yeni dövrlərə qədər sürən tarixinin ibrətverici xülasəsi verilmişdir. Buna görə biz, bu əsəri Qafqaz ölkələrinin tarix və coğrafiyasına ən faydalı və mühüm saymaqla, əlavə olaraq qiymətləndiririk, müəllifin əmək və iltifatına qarşı hörmətimizi bəyan edirik”. Yüksək qiymətə layiq görülməsinə baxmayaraq bu əsər rus çar akademiyası tərəfindən nəşr edilməmişdi. Çünki Mirzə Kazım bəydə söylədiyimiz kimi tarix elmi millətə nə etdiyini, kim olduğunu öyrədir. Çarlıq hər mədəni təşəbbüsdə olduğu kimi bu əsərin nəşr olunmasında da Qafqaz xalqlarının bəzən kədərli və bəzən də qürurverici şanlı keçmişlərini öyrənmələrini istəməmişdir. Yuxarıda adları çəki-lən akademiklərin əsərləri təqdir olunsa da, daha irəliyə gedə bilməmişdir.

Abbasqulu Ağa əsəri rus çarına təqdim etdiyi zaman aşağıda yazdığı bu bir neçə sətir onun vətənpərvərliyini sübut edir. O yazırdı: “Ölkəmin indiyə kimi yazılmamış olan tarixinin qələmə alınması zərurətini düşünürdüm. Bir tərəfdən Vətənimin tarixini yazmaq üçün mümkün və müyəssər olmayan bəzi qiymətli sənədlərdən istifadə etmək imkanına malik olduğumdan bütün bu hallar məni mənsub olduğum ölkənin keçmiş həyatını yazmağa və boş vaxtlarımı bu işə həsr etməyə məcbur etdi” (Hüseyn Bay-kara. XIX əsrdə Azərbaycanda yeniləşmə hərəkətləri. Ankara, 1966, səh. 75).

Abbasqulu Ağa yaşadığı dövrdə xidmət etdiyi çarlıq rejiminə heç bir vaxt əyilməmişdir. Əsli-nəcabəti olan bu adam zülmkar rus çarına “ölkəmin”, “vətənimin” tarixini yazmaq zərurətini hiss etdim deməkdən çəkinməmişdir. Hər bir azərbaycanlı, qafqazlı bu böyük vətən övladı ilə qürur duymalı, onu rəhmətlə anmalıdır.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda tarix elmi sahəsində Mirzə Yusif Nersesov Qarabaği, Rzaqulu Mirzə Cəmal oğlu, Mirmehdi Haşım oğlu Xəzani, Həsənalı xan Qarabaği, Əhməd bəy Cavanşir və Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu tərəfindən təmsil edilmişdir.

M.F.Axundzadə tarix elmi metodu baxımından da Azərbaycan ziyalılarına yol göstərmişdir. O dövrə qədər tarixlə məşğul olanlar xalqın sosial məişətini və iqtisadi fikrinin inkişaf etməsini bir tərəfə ataraq M.F.Axundzadənin dediyi kimi, “təmtəraqlı ibarəpərdazlıqla” məşğul olmuşdular. Axundzadə onları olduqca kəskin bir şəkildə tənqid etmişdir.

Sonradan S.M.Qənizadə, N.Nərimanov, H.Mahmudbəyli, F.Köçərli və başqaları Tiflisdə rus dilində nəşr olunan “Qafqaz qəbilələrinin yerlərini yazan material” məcmuəsində Azərbaycan tarixinin bəzi problemlərinə dair tənqidi məqalələr yazmışdılar. 1882-ci ildə Tiflisdə nəşr olunan “Qafqaz tarixi və arxeo-logiyası cəmiyyəti bildirişi” məcmuəsində H.S.A.Şirvaninin xalq adətləri, rəvayətləri və otuz üç tarixi abidə haqqında məlumat verən uzun məqaləsi çap edilmişdi. Şirvaninin bu məqaləsində Azərbaycan tarixi ilə bağlı çox qiymətli material vardır.

Azərbaycan tarixi haqqında bu dəyərli məlumatlar Azərbaycan xalqının keçmişi haqqında çox əhəmiyyətli və qaranlıq cəhətləri aydınlaşdırmışdır. Xüsusilə, üzərində yaşadıqları müqəddəs torpaqların ulu babalarından onlara miras qaldığını və bu torpaqlar üzərində yaradılan sənət əsərlərinin babalarının dühaları ilə meydana gəldiyini göstərirdi. Kənardan gələn, istər rus, istərsə də Qərb tarixçi və arxeoloqları öz ölkələrinin imperialist əməllərinə uyğun şəkildə Azərbaycan xalqının ulu nəslindən qalan əsərləri başqa millətlərin mədəniyyətinin təsiri altında yaradıldığını iddia edir və Azərbaycan xalqının varlığını inkar etməyə çalışırdılar. Məşhur türkoloq Bartoldun “Rus olmayan xalqları necə ruslaşdırmalı” adlı bir əsəri vardır (Türkiyyat institutu kitabxanası. N:716, İstanbul). Bütün bunlar azmış kimi, Bakıda olan rus pravoslav kilsəsi Azərbaycanın ən dəyərli abidələrindən olan Şirvanşahlar sarayını və Divanxananı sökərək yerində kilsə tikilməsini israr edirdi. Rus çar məmurları bu saraydan anbar kimi istifadə etdikləri üçün kilsənin bu tələbini yerinə yetirməmişdilər (Azərbaycan tarixi, II cild, səh. 379).

İrəlidəki araşdırmalarımızdan görünəcəkdir ki, tarixin özünəməxsus inkişafı bütün maneələrə baxmayaraq durmadan irəliyə hərəkət etmiş və rus imperializminin bütün zülmləri boşa çıxmışdır. Azərbaycan xalqı qurtuluş və azadlığı uğrunda əhəmiyyətli addımlar atmış, böyük fədakarlıqlar göstərmiş, qurbanlar vermiş və qanları bahasına qısa bir müddət olsa da, azadlığa qovuşmuşdur.

ƏDƏBİ TƏNQİD VƏ ƏDƏBİYYAT TARİXÇİLİYİ

Azərbaycanda ədəbi tənqid sahəsində M.F.Axundzadənin böyük əməyi olmuşdur. 1840-cı ildə o, Vaqifin və Zakirin şeirlərindən ibarət bir antologiya tərtib etmiş, həmin antologiyada şeir və nəsr sahəsində yaradıcılığın vacib xüsusiyyətlərindən bəhs etmiş və əsərə ön söz yazmışdır.

M.F.Axundzadə ön sözdə “sənət sənət üçündür” fəlsəfəsini rədd edərək “sənət həyat üçündür” fikrini müdafiə etmiş və forma üçün mövzunu fəda edən yazıçıları amansız tənqid etmişdi. Ədəbi janr məsələsinə tənqidində yer verən Axundzadə tənqid və satiranı ictimai həyatın ədalətsizliyinə, köhnəliyinə qarşı mübarizədə ən yaxşı ədəbi vasitə hesab edirdi. O deyirdi ki, insanın təbiətindəki pis cəhətləri, çirkinliyi yalnız tənqid, kinayə və acı istehza vasitəsilə silib atmaq mümkün olur. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bu tərzdə yazan şairlərdən S.Ə.Şirvanini və M.Ə.Sabiri xüsusilə qeyd etmək lazımdır.

Mirzə Yusif Qarabaği tərəfindən tərtib olunan “Məcmuəyiəşari Vaqif və sair müasirin” antologiyası şair Mirzəcan Mədətovun xahişi və köməkliyi sayəsində 1850-ci ildə Teymurxanşurada nəşr edilmişdi. Bu əsərdə Azərbaycan şairləri haqqında bioqrafik və tarixi məlumatlar vardır. Beləliklə, H.Zərdabi, S.M.Qənizadə, N.Nərimanov, F.Köçərli, M.T.Sidqi və digərləri ədəbiyyat tarixi, ədəbi tənqid haqqında nəzəri fikirlər irəli sürmüş və ədəbiyyatın sosial vəzifəsinin xalqın gündəlik həyatına daxil olmaqda, növbəsi çatmış məsələləri həll etməkdə, cəmiyyətin və müasir dövrün ehtiyaclarına cavab verə biləcək şəkildə hazırlamaqda görmüşlər. M.M.Nəvvab tərəfindən XIX əsr Azərbaycan şairlərindən bəhs edən “Təzkirəyi-Nəvvab” adlı antologiya nəşr edilmişdir. Bu antologiya ədəbiyyat tarixçisi üçün olduqca dəyərli bir mənbədir. (Bu əsər Bəyazit kitabxanasında var. – H.B.).

Azərbaycan türk şivəsinin fonetikası, morfologiya, sintaksis və Azərbaycan dialektologiyası haqqında meydana çıxan ilk əsərlər arasında Ağa Mirzəli Mustafa oğlu Bakuvinin yazdığı “Təcrüd-ül-lüğət” adlı əsəri dövrünə görə qiymətli lüğət sayılır.

AZƏRBAYCANA QƏRBYÖNÜMLÜ FƏLSƏFİ, SOSİAL VƏ SİYASİ DÖVLƏT FİKRİNİN GƏLİŞİ

Hər xalqın özünəməxsus adlı-sanlı qəhrəmanları vardır və onları mənsub olduqları millətin, ölkənin çətin məsələlərində hər zaman və hər yerdə ön cəbhədə çarpışan, vuruşan görürük.

Azərbaycanın fikir və mədəniyyət tarixində M.F.Axundzadə, H.Zərdabi belə öndə gedənlərdəndir. 1875-1907-ci illər arasında Zərdabinin yaradıcılığında Zaqafqaziyanın geridə qalması, idarəçilik üsulu, kəndin xilas olunması və bu kimi digər yazılar əsas yerlərdən birini tuturdu. Bu mövzulardan aydın olur ki, H.Zərdabi Qafqaz türklərinin həyatından hansı məsələləri araşdırmışdır. Bunlar rus idarəsində çalışan məmurların Qafqaz xalqına etdiyi zülmü, Qafqaz xalqı üzərinə kabus kimi çökən dini fanatizmi, millətin yaşayışındakı tənqid ediləcək tərəfləri araşdıran, tənqid edən və qurtuluş yollarını göstərən yazılardır.

M.F.Axundzadə “Qafqaz arxeoqrafiya komissiyası”, “Rus imperatorluğu coğrafiya cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsi”, “Qafqaz ölkəsi məskun yerlərinin öyrənilməsi komissiyası”nın nümayəndəsi idi. Onun təşəbbüsü ilə yuxarıda qeyd etdiyimiz komissiyalar mətbuatlarında Qafqaz xalqları və o cümlədən azəri türklərinin həyatına dair bir çox məlumatlar dərc etdirmişdi. Bu nəşrlər arasında 1866-1906-cı illəri əhatə edən, Qafqaz general-qubernator idarəsi arxivində saxlanılan və arxeoqrafiya komissiyasının topladığı Zaqafqaziya kəndlilərinin iqtisadi məişətinin öyrənilməsinə dair materialların dərc edilməsi çox əhəmiyyətli olmuşdur. Bu materiallarda Azərbaycan xalqının həyat və tarixinə yarıyacaq çox məlumatlar vardır. Bundan başqa M.F.Axundza-də, H.Zərdabi Qərbi Avropa, Türkiyə, İran, Hindistanın tanınmış, azadlıq tərəfdarı olan qabaqcıl adamları ilə yaxından əlaqə saxlamışdılar. Bu əlaqələrin hər iki qabaqcıl, mütəfəkkir fikirli şəxslərə böyük təsiri olmuş və onların azadlıq anlayışlarını zənginləşdirmişdir. Hər iki Azərbaycan mütəfəkkiri qələmə aldıqları əsərlərində mürtəce qüvvələri tənqid etməkdən çəkinmirdilər. Qabaqcıl fikirli olan bu adamlar xalqının gücünə inanır və Azərbaycan xalqının əsl varlığına, milli qüvvəsinə bağlı qalmışdılar.

M.F.Axundzadə yazırdı: “Bizim məqsədimiz xalqın azadlıq bayrağını yüksəklərə qaldırmaq və xalqa əmin-amanlıq şəraitində öz həyatını qurmağa, firavan və varlı həyata doğru getməyə imkan yaratmaqdan ibarətdir” (Azərbaycan tarixi, səh. 385). Beləliklə, bir sıra tarixi və fəlsəfi əsərlərin müəllifi olan Mirzə Fətəlinin “Kəmalüddövlə, Cəmalüddövlə məktubları”, “Mollayi-Rumi (Mövlana Cəlaləddin Rumi) və onun əsəri haqqında”, “Filosof Yuma cavab” və başqa bu kimi dərin fəlsəfi və siyasi yazıları hal-hazırda islam şərqində öz aktuallığını itirməmişdir.

M.F.Axundzadə “Kəmalüddövlə məktubları”nda bir daşla iki quş vurmuşdur. İran istibdadının zülm və cahilliyini acınacaqlı şəkildə tənqid edərkən “qızım sənə deyirəm, gəlinim sən eşit” metodu ilə bir siyasət işlədərək rus çar rejimini tənqid atəşinə tutmuş və çürüməkdə olan rus monarxiyasına hücum etmişdir. Bu şəkildə Azərbaycan xalqına və siyasi həyatına ilk olaraq o zaman çar idarəsi tərəfindən işlədilməsi qadağan olunan Qərb sözlərini gətirmişdi: “konstitusiya, demokratiya, revolyusiya, despotizm, sivilizasiya, fanatizm, proqres, üsyan, politika, parlament, patriot və başqaları”.

Sonra Mirzə “Kəmalüddövlə məktubları”nda ərəblərin İranı bəzi yerdə qılınc gücüylə, bəzi yerdə aldadaraq işğal etdiklərini Firdovsinin “Şahnaməsi”ndən götürərək onun dili ilə ifadə edir və bu vasitə ilə də İran və rus taxt-tacına lənətlər yağdırır. Firdovsidən nəql edərək deyir ki: “Bu ərəblər mal-dövlət üçün qan töküb iyrənc bir gələcək (istiqbal) xəritəsini hazırlayırlar. Yeni bir din gətirdiklərini bəhanə edərək öz faydaları üçün xalqa zərər verirlər. Ağ ipək üzərində çox qorxu verən və çox az ümid göstərən bir məktub yazdılar…” (Kəmalüddövlə məktubları. Bakı, 1924, səh. 13-14).

İnsan bu sətirləri oxuduqda 1920-ci ildə Qızıl Ordunun Azərbaycanı işğal etdikləri günü xatırlayır. Sanki Mirzə Fətəli ölməmiş, o günləri görürmüş kimi bir ruhla yaşayır. Bundan da öyrənirik ki, ideologiyanı bəhanə edərək imperialist əməllərlə ölkələr istila etmək, xalqı talan etmək, milyonlarla insanı sürgünə göndərmək və öldürmək hadisələri tarixdə olan oxşar hərəkətlərin bir-birinə bənzəyən ortaq tərəfləri daha çoxdur. M.Fətəlinin 1870-ci illərdə yazdığı “Babilik əqidələri”, “Molla Əli Əkbərlə mübahisə”, “Jon Stüart milli azadlıq haqqında”, “Yek kəlimə haqqında” başlıqlı məqalələri siyasi və sosial görüşlərini əks etmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. M.Fətəlinin yazılarında “azadlıq” sözünün məqsədi Azərbaycanın azadlığı və hürriyyətidir. Mirzə Fətəli və H.Zərdabinin o dövrdəki yazılarında, mübarizələrində Azərbaycan üçün istədikləri bunlardır: “Azad siyasi bir həyat, xalq demokratiyası, məhsul vasitələrinin inkişaf etdirilməsi, təbii sərvətlərdən xalqın rifahı üçün geniş surətdə fayda təmin edilməsi, susuz və yarıçöl olan torpaqların suvarılma halına gətirilərək torpaqsız kəndlilərə verilməsi, elm və texnikanın inkişaf etdirilməsi, yüksəldilməsi”.

Bütün bu nemətlərin xalq üçün əldə edilməsi tezisinin başında, onların ən öndə gələn ideoloji arzuları “feodal monarxiya” rejimini zorla devirmək istəyi vardır. Bu iş yerinə yetirilmədən o biri işlərin həyata keçməyəcəyini daha çox Mirzə Fətəli başa düşmüş və anlamışdır.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda sosial-siyasi fikirlərin inkişaf etməsində S.Ə.Şirvani, Həbib bəy Mahmudbəyli, R.Əfəndizadə, S.M.Qənizadənin və başqalarının əhəmiyyətli rolları olmuşdur. Bu maarifpərvər adamların bütün səyləri Azərbaycanın sosial-mədəni yüksəlişinə və azadlığına yönəlmişdi.

ƏDƏBİYYAT VƏ NƏŞRİYYAT

XIX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan milləti üçün qurtuluş və azadlıq yolunu hazırlayan bir dövrdür. Bu dövrdə feodalizm münasibətləri artıq öz əhəmiyyətini itirir və onu kapitalizm münasibətləri əvəz edirdi. Beləliklə, cəmiyyətdə forma, estetik anlayış normaları da dəyişirdi. Ancaq Şərq poeziyasının klassik estetik normaları aradan silinib getməmişdi. Yeni ədəbiyyatın məktəbi realizm olduğu üçün demokratik və maarifçilik ideyaları ilə silahlanırdı. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatının əsas məqsədi cəhalətlə mübarizə etmək, xalqı irəliyə doğru aparmaqdan ibarət idi. Ədəbiyyatın, ədəbiyyatçıların əsas qayələrindən biri də çar mütləqiyyət və istibdad idarəsinin zülm və haqsızlıqlarını xalqa başa salmaq, ona qarşı mümkün olan vasitələrlə mübarizə aparmağın yollarını göstərmək idi. Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik yönlərindən biri də xalq həyatından alınan mövzularla xalqın arasında yaşayan canlı dili başa düşüləcək şəkildə işləyərək ədəbiyyatı demokratikləşdirmək və bu yolla xalqın qəlbinə, ruhuna yol tapmaq, cəmiyyətə, vətəndaşlara mənliklərini tanıtmaq, onlara şəxsiyyət hissi aşılamaq olmuşdur.

Beləliklə, Azərbaycanda o dövrdə başlayan ədəbi hərəkatın pioneri M.F.Axundzadə olmuş, S.Ə.Şirvani, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, N.B.Vəzirli və başqaları onu izləmişlər. Bir tərəfdən köhnə, sxolastik anlayışla, geriliklə mübarizə aparmaq, digər tərəfdən xalqa mənliyini oxşayaraq vüqarlı bir insan ruhunu vermək o dövr ədəbiyyatının siyasi və sosial vəzifəsi olmuşdur. Bu gün bu mövzuları tədqiq etdikdə görürük ki, o dövrün ədəbiyyatçıları öz üzərlərinə düşən tarixi vəzifəni layiqincə yerinə yetirmişlər. O dövrdə Azərbaycan ədəbiyyat tarixində realist nəsr, satira, dramaturgiya, komediya, hekayə və başqa ədəbi tərzlər, janrlar çox güclü və şüurlu şəkildə inkişaf etmişdir. Azərbaycan xalqı XX əsrin əvvəllərində, 1905-ci il inqilabı illərində öz milli mənafelərini, azadlıqlarını şüurlu şəkildə müdafiə etmələri üçün o dövrün ədəbiyyatına, ədiblərinə şübhəsiz ki, borcludurlar. Ədəbiyyatçılar bu işdə öz vəzifələrini yerinə yetirə bilmişdilər.

Həmin dövrün realist ədəbiyyatçıları Azərbaycan xalqına yaxın olmaq, onun siyasi, sosial və iqtisadi məsələlərini onlara öz ana dillərində başa salmaq, onları cəmiyyət işlərində fəal olmağa, ədəbi dilin canlı xalq arasında danışılan dil olmasına böyük əhəmiyyət verirdilər. Onlar dil məsələsinə “Ana dili” adını vermişdilər və xalqın başa düşə biləcəyi terminləri işləyib hazırlayırdılar. Əsarətdə olan bir xalq üçün “milli dil” yaratmaq nə qədər çətin olsa da, ziyalılar bunun öhdəsindən gəlmiş, əsərlərini xalqın başa düşəcəyi tərzdə yazmağa nail olmuş və yazdıqları əsərləri vasitəsi ilə xalqın qəlb və ruhuna yol tapmışlar. Ədəbi dil ilə xalq danışıq dili bir araya gətirilərək, məhəlli şivələrin estetik xüsusiyyətlərini pozmadan, çar rejiminin idarə sistemindən gələn terminlər, texniki terminlər, kapitalist və bank terminlərini, sözlərini öz əsərlərində işləyərək Azərbaycan xalqının başa düşəcəyi, anlaya biləcəyi dil yaratmışlar.

XIX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda yazılan əsərlərin çoxu fars dilində olduğu halda, XIX əsrin ikinci yarısında vətənpərvərlik duyğularının və millətçiliyin qüvvətlənməsi nəticəsində elmi, ədəbi əsərlərin çoxu Azərbaycan dilində yazılmışdır (Azərbaycan tarixi, səh. 396).

ESTETİK NƏSR

Bu dövrdə Azərbaycan nəsrini – roman və hekayəçiliyi S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi, S.M.Qənizadə, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov və başqaları təmsil edirdi. Şirvaninin hekayələri özünün kiçik həcmi, dilinin sadəliyi, həyatı real cizgilərlə təsvir etməsi və satirik ruhu ilə fərqlənir. “Məkr və Münkər” adlı hekayəsinin qəhrəmanı mərd, cəsur və ağıllı bir çobandır. Bu kiçik hekayədə yazar dinin fanatik təsirindən özünü qurtaran insanın canlı, qüvvətli və cəsarətli olmasını göstərir. Şirvani “Talıb xan”

adlı hekayəsində igid, hazırcavab kəndlini yelbeyin xanlara qarşı qoyur. 1883-cü ildə ədib kiçikyaşlı uşaqlar üçün sadə dildə yazılan kiçik hekayələr və təmsillərdən ibarət bir kitab çap etdirir. “Şair və Tavanqer” hekayəsində bəzi şairləri, yüksək dövlət məmurlarını, zülmkar şahları və hökmdarlara yaltaqlıq edən ruhaniləri tənqid atəşinə tuturdu.

Əhəmiyyətlisi budur ki, “Azərbaycan maarifçilərinin Azərbaycan xalqını maarif və mədəniyyət yoluna gətirmək üçün sərf etdikləri cəhdlər, başqa millətlərdən təqlid yoluyla alınan və həyata keçirilən bir cəhd deyildi. Bu hərəkat başqa tarixi şərtlər altında, doğma xalqın azadlıq hərəkatı ilə bağlı olaraq, öz milli və sosial kökündə yetişmiş, inkişaf etmiş hərtərəfli milli inkişaf və azadlıq hərəkatı idi. Azərbaycanın milli-azadlıq hərəkatında yuxarıda adlarını çəkdiyimiz şəxslər və XX əsrin əvvəllərində yazıb yaradanlar böyük əmək sərf etmişdilər”.

Polşa inqilabçısı Simon Konarskinin gizli təşkilatının nümayəndələri Azərbaycanda sürgündə idi. Polşalı inqilabçılar Simon Konarskinin asıldığı dar ağacının kiçik parçalarını boyunların-dan asaraq müqəddəs bir xatirə kimi saxlayırdılar. Polşalı azadlıqsevərlərin bir neçəsinin adını söyləmək istəyirik. Polşa ordusunun zabitlərindən qraf N.S.Vortsel (polkovnik), qraf St.Qarvitski, N.N.Kvartano, Polşanın ədib və şairlərindən Vladislav Strjelnitski, Lada Zablotski, ədəbiyyat tarixçisi Yulian Bartuşeviçiy, “Qafqazda ədəbiyyat” kitabında adları çəkilən şairlərdən Stanislav Vinitski, Yan Virbitski, Vikendi David və başqalarını göstərmək olar.

Abbasqulu Ağa Azərbaycanda yuxarıda adları qeyd olunan polşalı azadlıqsevərlərlə yanaşı çarın əmri ilə Petropavlovsk qalasında asılan, bir qismi Sibirə, bir qismi də Qafqaza sürgün olunan dekabristlərlə yaxından tanış idi. Dekabristlərdən V.K.Küxelbeker Qafqaz general-qubernator idarəsində xarici işlər şöbəsində çalışırdı. Abbasqulu Ağa Küxelbekerin köməkçisi vəzifəsində işləməklə yanaşı uzun illər Polşa inqilabçıları ilə, dekabristlərlə yoldaşlıq etmişdir. Onlar arasında bu dostluq ildən-ilə möhkəmlənirdi. Və bunun sayəsində Abbasqulu Ağanın əsərləri polyak, rus dillərinə tərcümə olunaraq çap edildi. Onlar əsl mütərəqqi fikirli adamlar idi. Polyaklar istiqlaliyyətçi, dekabristlər isə liberal demokratlar idi. Abbasqulu Ağa da onların ideologiyaları, düşüncələri ilə maraqlanırdı. Ancaq Abbasqulu Ağa Azərbaycan xalqını onların tutduqları bu yolla apara bilməzdi. Çünki milləti bu yolla aparmaq üçün onu hazırlamaq lazım idi.

Abbasqulu Ağanın özü köhnə Bakı xanlarının sülaləsindəndir. İkinci Mirzə Məhəmməd xanın böyük oğlu idi. Buna baxmayaraq o, azəri xalqı üçün böyük işlər görmüş, elmi əsərlər yazmış və Rus idarəsinə xalqının inkişafı üçün verdiyi cəsarətli təkliflər dərin və böyük məna kəsb edir.

1832-ci ildə Abbasqulu Ağa rus hökumətinə verdiyi layihədə belə yazırdı: “Maarifə doğru ilk addım məktəb açmaqdır. Mən həmvətənlərimin faydası üçün var gücümü bu işə sərf edirəm və öz nəzarətim altında məktəb açmaq haqqında fikir irəli sürməyə cəsarət edirəm!..” O, sözünə davam edərək deyir: Avropaya Asiya üzərində üstünlük verən, bu vaxta qədər şüurda kök salmış cahil təsəvvürlərin təsiri altında bəzi Asiyalıların düşündüyü kimi, tale və təsadüf deyil – maarifdir. Artıq Avropa təhsili ilə tanış olmuş asiyalılar öz elmlərinin əskikliyini görür, məsləyi birgə yaşayış qaydaları haqqında lazımi qədər məlumata sahib olmadığı üçün, düşdükləri vəziyyətdən çıxış yolu tapa bilmir və öz həmvətənlərinin miskin vəziyyətinə böyük bir qüssə ilə baxırlar” (Dövlət tarix muzeyi, fond, baron Rozin, q. 41 ll, 211-e 6. Müsəlman məktəblərinin layihəsi. Abbasqulu Ağa Bakıxanov tərəfindən tərtib olunmuşdur, 20 fevral 1832-ci il).

Layihədən görünür ki, Abbasqulu Ağa Qərb mədəniyyəti ilə yaxından tanışdır. Yeni dövrün intibah və islahat tarixini yazan professor Y.L.Qureviç “Orta əsrin axırlarında oyanış və antik mədəniyyətin forumu” adlı əsərində göstərir ki: “Maarifin müvəffəqiyyətli inkişafı Qərbi Avropa cəmiyyətlərinin həyatında “Dövlət ünsürü” inkişafına çox gözəl təsir etmişdir. Dövlət, hü-quq ünsürü inkişaf etmədən tez tərəqqi edə bilməz” (Xrestomatiya po novoy istorii. St.Peterburq, 1914-cü il, səh. 11, I cild).

Azərbaycanın ilk qabaqcıl intibahçısı öz xalqının vəziyyətini çox yaxşı müəyyən etmişdir. Hər şeydən əvvəl Azərbaycan xalqına maariflənmək lazım idi. Maarif, mədəniyyət cəbhəsində Azərbaycan xalqını Polşa xalqının səviyyəsinə yüksəltmək.

Ancaq bundan sonra xalq problemlərini irəli sürəcək və o istəklər üçün polşalılar kimi canlarından keçəcəkdilər.

Rus işğalından sonra Azərbaycanda kiçik feodal xanlıq üsulu ləğv edilmiş, əvəzində hərbi idarə yaradılmışdı. Dünən xanın rəiyyəti olan xalq, bu gün rus çarının təbəəsi olmuşdu. Abbasqulu Ağa da bu dövrün yazarıdır. Onun əsərinin qəhrəmanları əsasən xalq içindən çıxan tiplərdir. “Kitabi-Əsgəriyyə” əsərində Əsgərin sevgilisi sadə Azərbaycan ləhcəsində ona xitab edir. Əsərin əsas mövzusu bir-birini sevən iki gəncin azad olmaları və haqlarının tanınmalarından ibarətdir.

“Mişkatul-ənvar” adlı fars dilində yazılan əsəri poemadan ibarətdir. Bu poemanın farsca yazılmasının, tiplərin İran və Hindistan həyatından alınmasının səbəbi, çar rus rejiminin doğrudan-doğruya tənqid edilə bilməməsidir. Abbasqulu Ağanın bu əsərləri başdan-başa simvoldur. Yazar əsərindəki mövzuları həyatdan alır. Onun mövzusunu haqq, ədalət, hüquq, dövlət, zalım padşah və məzlum xalq təşkil edir. Abbasqulu Ağa xalq içindən çıxan tipləri şahlarla qarşı-qarşıya qoyur. Şahın verdiyi ədalətsiz hökmü satirik şəkildə tənqid edir. “Xudpəsənd əmir və tənqidçi”, “Kəndlinin şaha şikayəti”, “Şahın taxtından əl çəkməsi” kimi poemalarında biz bunun bir daha şahidi oluruq. Bütün bu yazıların altında “demokratiya” fikirlərinin yatdığı gözdən qaçmır. Bir qadının dilindən söylənən bu sözlər çox əhəmiyyətlidir:

 
Şah qafil yaşasa xalqdan, dövlətdən,
Zövq alsa ancaq o, eyş-işrətdən,
Dövlətin əsası verilər yelə.
 

Abbasqulu Ağa “Hind nağılı” hekayəsində Hindistan padşahının vəzifələrini belə qeyd edir:

1 – Dövləti xalqın rəyinə uyğun olaraq idarə etməlidir.

2 – Dövlət başçısı ağıllı, ədalətli, vətənpərvər olmalıdır.

3 – Öz ölkəsini və xalqını sevməlidi. Cəmiyyətin səadəti üçün çalışmalıdır.

4 – Zülmə və haqsızlığa yol verməməlidir.

Bütün bunlardan anlaşılır ki, Abbasqulu Ağa Azərbaycana “dövlət, haqq, hüquq, ədalət” fikrini gətirənlərin birincisi olmuşdur. Yenə bütün bunlar, Azərbaycan xalqının öz kökündə azadlıq, haqq, ədalət və istiqlal anlamlarının daha əvvəlcədən işlənmiş olduğunu göstərməkdədir (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II cild, Bakı, 1960 və H.Baykara. Azərbaycanda yeniləşmə hərəkətləri. Ankara, 1966).