Postmodernizm

İnqilablar, müharibələr, kapitalizmə alternativ ictimai sistem nümunələri və ideologiyalar, sənətkarların siyasi baxımdan tərəf seçmələri yaxud tarixi mərhələni sürətləndirməkdə aktiv rol oynamaq missiyası ilə ortaya çıxmaları modern sənət ilə əlaqəli yeni mübahisələrə yol açmışdır. Bu mübahisələr modern sənət anlayışında ortaya çıxan yeni bir paradoks yaratmışdır. Sənətkar sərbəst olaraq subyektiv fikrini ortaya qoyur, amma bu onun siyasi olaraq bitərəf olacağı mənasını daşımır. Sənətkarlar da adi insanlar kimi hansısa ideologiyanın tərəfdarı olur, ictimai problemlər qarşısında bitərəf olmurlar. Bu sənətkarın missiyası problemini üzə çıxarmaqdadır, bu fikir sənətkarın azadlığının yenidən tərif olunmasıdır. Məsələn, bütün dövrlərin ən önəmli rəssamlarından olan Pablo Pikasso, çox məşhur Gernika tablosunda çoxşaxəli bir hadisəni, bir şəhərin (dünyada ilk dəfə) havadan bombardman edilərək yox edildiyini, insanların əzabını və çarəsizliyini, modern müharibədə əsgər, sivil yaxud heyvan fərqinin aradan qalxdığını və hər bir canlının hədəf ola biləcəyini hərtərəfli şəkildə əks etdirməyə çalışmışdır. Amma Pikasso eyni zamanda bitərəf deyil, İspaniya vətəndaş müharibəsində, Respublikaçıların tərəfində, faşistlərə qarşıdır. Pikasso üçün humanizm, sosializm dəyişməyəcək uca dəyərlərdir və rəssam burada tərəfdir və tərəfkeşliyi rəsimlərində də əks olunmuşdur.

Sənətkarın siyasi tərəf olması və könüllü olaraq azadlığını yenidən müəyyən etməsi, modern sənətdə, “sənət sənət üçündür” yoxsa “sənət cəmiyyət üçündür” mübahisəsinə yenidən imkan yaratmışdır. Bu mübahisənin məzmunu sırf sənətkar üçün bir məna kəsb etmir. Başqa sözlə desək, ismarıcı istər zəif istərsə də güclü olsun, yaranan bir sənət əsəridir və o anın şərtlərinin təsirini özündə daşıyır. Sənətin sənət üçün yaxud cəmiyyət üçün olacağı mübahisəsi, sənətkarın özündən kənar sosial qurumlarla (partiyalar, bazar mexanizmi, təbliğat formaları) əlaqəsi baxımından da əhəmiyyətlidir. Əgər tərəf tutmaq və missiya birinci plandadırsa, o missiyanın sahibi (məsələn çevriliş edəcək partiya) ilə sənətkar arasındakı əlaqədə sənətkarın azadlığı, əhəmiyyətli şəkildə müdaxiləyə və istiqamətlənməyə məruz qala bilər. Xüsusilə Soyuq müharibə dövründə hər iki tərəfdə bu kimi hadisələr baş vermişdir.

Modern sənət anlayışı və estetikası baxımından digər təsiredici proses sənaye inqilabı ilə meydana gələn yeni sivilizasiya və inkişaf ideologiyası olmuşdur. Yeni sivilizasiyada texnologiya çox böyük rol oynamışdır. Cünki XX əsrdə elm və elmə bağlı olan texnologiya son dərəcə sürətlə inkişaf etmişdir. Texnoloji inkişaf, mexanikanın həyatdakı təsirinin getdikcə artması deməkdir və bu reallıq sənət dünyasını da öz təsiri altına almışdır. Bəzi sənətkarlar texnoloji inkişaf və mexanikləşməyə son dərəcə müsbət yanaşarkən, Lavrens kimi bir çoxları da mənfi münasibət göstərmiş və tənqidi yanaşmışlar. Məsələn, modern sənət axımlarından olan futurizm elm və texnologiya sahəsindəki inkişafa bağlı olaraq gələcəyin dizayn olunması üzərində durmuş və bunun sənətin əsası olmasının vacibliyini irəli sürmüşdü. Futurist sənət axımı, təbii olaraq elm və texnologiya əsasında “qüsursuz bir gələcək dizayn edərkən mövcud zamana qarşı ciddi tənqidi münasibət göstərməkdə və bu zamanın hərtərəfli məhv edilməsinin lazımlılığını qeyd edir”. Türkcənin böyük ustadlarından olan Nazim Hikmətin şeirlərində də texnologiyanın inkişafına və mexanika mədəniyyətinə göstərilən güvən və heyranlıq dilə gətirilir.

Nazim, Marinetti, Mayakovski kimi sənətkarlar, yaradıcılıqlarında texnologiyaya geniş və müsbət yer vermişdirlər. Davamlı irəliləmə və beləliklə gələcəkdə xoşbəxt və problemsiz cəmiyyət yaratmaq ancaq elm və texnologiyanın inkişafı ilə mümkün ola biləcək. Amerikanın məşhur şairi Ezra Paundun da makina mədəniyyətinin təsiri altına düşərək, dili mükəmməl makina kimi istifadəyə yönəldiyini söyləyə bilərik. Ona görə, mexanikalar insana təbiətin ramolunmaz güclərinə hakim olmaqda böyük imkanlar açırsa, dilin də mükəmməl bir mexanika kimi istifadəsi insanın problemlərinin həllində əhəmiyyətli rol oynayacaqdır. Bunun əksinə olaraq texnologiyanın və mexanika mədəniyyətinə ümidsiz baxan modern sənətkarlar da vardır. Çarli Çaplinin bütün zamanların ən yaxşı filimlərindən olan Modern Zamanlar filmi, mexanikanın insan üzərindəki yadlaşdırıcı təsirini fövqəladə bir şəkildə işləmişdir. Sənət dünyasında modernizmin doğru dürüst dörd əsas üzərində durduğu söylənə bilər. Bu dörd əsas, eyni zamanda modern sənətə aid estetika anlayışı və standartlarının müəyyən edilməsində də rol oynayır.

Birinci üzərində durulmalı nöqtə, azadlıq və orijinallıq olaraq bilinir. Bu azadlıq və orijinallıq, sənət ifadəsinin bütün tərəflərini (forma, məzmun) əhatə edir. Məsələn, impressiyonist axımın ilk nümayəndələrindən biri olan Mone, günəşin doğuşunu özünün qavradığı şəkildə, istədiyi rənglərlə kətanına işləmişdir. Bu xüsusiyyət, aid olduğu dövr və şərtlərlə uzlaşır. Sənaye cəmiyyəti, fərdin cəmiyyətdə əriməsi, mexanikləşən istehsal dövrünün mexanik hissələrdən birinə çevrilməsi mənasını da daşıyır. Başqa sözlə, reallıq, qarışıq yəni çoxtərəfli, dinamik yəni durmadan dəyişikliklər içərisində olma şəklində başa düşülməlidir. Bu isə fərdin fərqli olmaq və fərqliliyini ictimailəşdirmək ehtiyacı ilə qarşı qarşıya qalması deməkdir.

Bundan başqa unutmaq olmaz ki, sənaye cəmiyyəti subyektin itməsini də həyatımıza gətirmişdir. Subyekt-insan, sənaye cəmiyyətndə mexaniki və qarışıq istehsal prosesinin sadə və şablon işlər görən üzvünə çevrilir. Bu eyni zamanda, insan həyatının hər bir sahəsinin nizamlanması, stabil bir şablon içinə girməsi deməkdir. Kütlə cəmiyyətində insanın necə işləyəcəyi, necə əylənəcəyi, necə istehlak edəcəyi getdikcə daha bütünləşən bir ölçüdə müəyyən olunmağa başlayır. Bu prosesi, insanın azadlaşmasının mexanikləşməsi, yaxud subyektin ölümü də adlandırmaq mümkündür. Belə şəraitdə sənətsəl yaradıcılığın ən birinci əlaməti mütləq şəkildə azadlıq və orjinallıqdır.

Klassik yaxud romantik sənət anlayışı Maariflənmə dövrünün, “hər sualın sadəcə bir düzgün cavabı var və sənət əsəri üçün yalnız bir ifadə forması ola bilər” düşüncəsi üzərində durmaqdadır. Bunun əksinə olaraq 1848-ci ildə Kommunist Partiyası Manifestinin yayılması, bu tək doğru cavab və tək doğru ifadə etmə anlayışının məhv olmasının simvolu olmuşdur. Həqiqətin, eyni zamanda cəmiyyətdəki fərqli qrup, yaxud kollektivlərə görə fərqli ifadə formasının olması fikri, modernizmin məşhur nümayəndələri tərəfindən sənətə gətirilmişdir. Bu eyni zamanda Marksist paradiqmanın reallıq anlayışının sənətə təsirinin meydana gəlməsi demək idi. Marksist paradiqma içində, reallıq görünmür, zahirən qavranmır, görünməyənə yaxud göstərməyənə vara bilmək lazımdır. Həqiqəti görmək istəyən, görüntünün arxasına keçmək məcburiyyətindədir. Sənət estetikası sahəsində bu yanaşma görünməyənin əks olunması formasında məlumdur.

Avan-garde, sənət yaradıcılığı üçün sənətkarın azad və orijinal olması fikrinə söykənir. Şübhəsiz ki, sənətkarın azad və orijinal olması onun, ictimai problem və reallıqlardan kənarda qalması demək deyildir. Əksinə yaradıcılıq, yaşanan ictimai problemləri və həqiqətləri azad şəkildə əks etdirməklə yüksəlir. Tarixi baxımdan ikinci Dünya Müharibəsindən sonra modern sənətin çökməsinin marjinallaşdığı söylənə bilər. Belə ki, bir tərəfdən müharibədən əvvəl Hitler və Stalinin avtoritar rejimləri avant-garde məsələsinə şübhə ilə yanaşsalar da Soyuq Müharibə dövründə bu axıma meyil hər yerdə güclü idi. (P. Andresson, 1998, s.82)

Modern sənət anlayışının ikinci əsas təməli əks etdirmə və missiyadır. Sənətkar yaradıcılığını ortaya qoya bilmək üçün mütləq azad və orijinal olmalıdır, amma eyni zamanda qavrayıb şərh etmək üçün də bir mövzusu olmalıdır. Başqa sözlə, sənətkar mövcud şərtlərdə mövzusunu seçib, əsərində əks etdirməlidir. Əks etdirmə, yəni mövzunun sənətkar tərəfindən şərh olunması sənətkarın missiyası deməkdir. Bu missiya tənqid yaxud tərif məzmunlu bir ismarıc ola bilər, amma nəticədə bu bir mesajdır.

Yuxarıda da toxunduğumuz kimi sənaye cəmiyyətlərindəki gərginliklər və qarşıdurmalar bir tərəfdən gerçəkliyin parçalanmasını gündəmə gətirir, digər tərəfdən də sənətkarın sözü gedən qarşıdurmadakı mövzu və missiyasına material qazandırır. Çox vaxt avant-garde anlayışı ilə inqilabçı təbliğat missiyası eyniləşərək üst-üsdə düşmüşdür. Məsələn, fransız şairi Araqon, bu eyniləşmənin ən tanınan nümayələrindən biridir və şübhəsiz ki, Nazim Hikmət üçün də eyni şeyləri söyləmək mümkündür. Sənətkar dərk etdiyi və təfsir etdiyi həqiqəti əks etdirərkən hansısa ictimai məqsədə yönəlir, beləliklə sənətsəl təsvir ilə ictimai məqsədin reallaşması arasında əlaqə qurulur. Bu icraatda sənətkarın istiqamətləndirilməsi qaçılmazdır. Bu da təbii olaraq istiqamətləndirilmiş sənətkarın sənətkar sayılıb sayılmaması mübahisələrinə stimul vermiş olacaqdır. Bu mübahisələrdən ən məşhuru Kandinski ilə konstruktivistlər arasında olmuşdur.

Bildiyimiz kimi konstruktivistlər sənətin cəmiyyətə yönəlməsinin lazım olduğu fikrindəydilər. Cəmiyyətə yönəlmək isə bir qrup tərəfindən Oktyabr İnqilabından və bu inqilabın gətirdiyi yeni sistemin tərəfində olmağın vacibliyi kimi izah olunur. Belə vəziyyətdə sənətkar bütün yaradıcı gücünü inqilabı anlatmaq və təbliğatını aparmaq üçün istifadə etmək məcburiyyətindədir. Bu, konstruktivistlərə görə sənətkarın missiyasıdır. Modern rəsmin böyük ustadlarından olan Kandinski isə bu tezislər; sənətkarın funksiyası, sənətin mənası və sənətkarın missiyası kimi mövzular üzərində mübahisə edərək, konstruktivistlərin yanaşmalarını mühakimə etmişdir. 1920-ci illərin yadda qalan hadisələrindən biri olan bu diskussiyalarda Kandinski, sənətkarların başqaları ilə müqayisədə üç dəfə artıq məsuliyyət daşıdığını irəli sürmüşdür. Sənətkar birinci olaraq yaradıcılıq istedadını ortaya qoymalıdır. İkinci növbədə, sənətkarın da hər bir insan kimi, duyğu, düşüncə və əməllərdən meydana gələn hansısa ətraf mühitin yaratdığı tor içərisində olduğunu yaddan çıxarmamaq lazımdır. Üçüncüsü isə, sənətkar, içində oluğu toru ya da atmosferi yaradıcı keyfiyyətin materiyalı kimi istifadə etmək məcburiyyətidədir. Gördüyümüz kimi, sənət sənət üçündür tezisinin öndə gələni və yaradanı sayılan Kandinski üçün missiya düşüncəsi əhəmiyyətlidir. Ona görə əhəmiyyət daşıyan nöqtə bu missiya düşüncəsi ilə yaradıcı keyfiyyətin uyğunlaşdırılmasıdır. Bu isə ancaq hüdudsuz bir azadlıq içində reallaşa bilər. Əks təqdirdə, subyektiv olan yəni sənətkara aid təbii keyfiyyət, yaradıcılıq və şəxsi bacarıq özünü biruzə verə bilməyəcəkdir.

Modern sənətin üçüncü xüsusiyyəti, kültürün və sənət əsərlərinin kapitallaşması kimi tərif olunur. Bu qaçılmaz bir prosesdir, çünki kapitalizmin dinamikası kapitallaşma prosesinin davamlı olaraq forma və məzmun baxımından genişlənməsi mənasına gəlməkdədir. Bu müddət ərzində ortaya çıxan ən əhəmiyyətli məsələ, yaradıcı məhvetmənin sənətin yaranmasına da hakim olmasıdır. Bu çərçivədə estetika anlayışının, orijinallıq və bu orijinallıqdan kənarda qalanların yadlaşmasına söykəndiyi deyilə bilər. Sənətkar, artıq əsərlərini bazara çıxarmaqda və sənətini yenidən istehsal edə bilmək üçün digər sənətkarlar ilə bazarda yarışmaq zəruriyyətində qalır.

Modern sənət anlayışının dördüncü xüsusiyyəti seçilmiş olması sayıla bilər. Modern sənət anlayışında, sənət hər kəsdə rastlanılmayan bir yaradıcılıq istedadı olaraq qəbul olunur. Bu səbəbə görə də sənətkarın, yaradıcılıq bacarığını maksimum səviyyədə ortaya qoyması üçün azad yaşaması nəzərdə tutulur. Sənətkar, formalarla, məzmunlarla oynayaraq müxtəlif ölçülü, qarmaqarışıq, hərtərəfli bir həqiqəti yaxud düşüncəni mövzu seçərək və idrakı ilə izahına əsaslanaraq yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirir. Əgər reallıq yaxud mövzu getdikcə qarmaqarışıq vəziyyətə düşürsə (məsələn, cəmiyyətin inkişafı) sənətkarın ifadə tərzi və anlatımı da getdikcə qarmaqarışıq və metafizik ola bilər. Bu durumda, sənət əsəri ilə qarşı-qarşıya qalan tamaşaçı, dinləyici yaxud oxucunun təfsirli ismarıcı qavraya bilməsi üçün mövzunun qarışıqlığı haqda bir nəzəri bilgiyə yaxud fikrə sahib olması lazımdır.

Pikassonun Gernika tablosu modern sənətin seçiciliyini əks etdirən ən yaxşı nümunələrdən biridir. Gernikada rəssam, çatdırmaq istədiklərini simvollarla yaxud alleqoriya ilə əks etdirməyə çalışır. Bu tabloya baxan adamın, Pikassonun hərtərəfli və qarışıq təsvirini qavraya bilməsi üçün verilən mövzu yaxud mövzular haqda (İspaniya vətəndaş müharibəsi) həm nəzəri bilgilərə sahib olması həm də düşünməsi lazımdır. Bu səbədən modern sənətin asanlıqla istehlak olmadığı söylənə bilər. Başqa sözlə modern sənətin estetik zövqünə vara bilmək üçün sənət yaxud kültür istehlakçısının da müəyyən səviyyədə bilgiyə sahib olması lazımdır. Amma yenə də, Gernikanın bütün zamanların ən gözəl (estetik olaraq) və ən nəzərə çarpan rəsmlərdən biri olduğuna şübhə yoxdur və məlum olduğu kimi Frankonun ölümündən sonra Gernika, Pikassonun vəsiyyəti üzrə İspaniyaya gətirilmiş və tablo üçün məşhur Prado muzeyində məxsusi bir sərgi binası tikilmişdir.

Modern sənət və estetika standartları elitar olanı seçir və texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq sənət istehlakçısının kütləviləşməsi bu xüsusiyyəti aradan qaldırmamışdır. Həqiqətən də texnoloji inkişafın sənətin kütləviləşməsinə əhəmiyyətli təsiri olmuşdur. Məsələn, surət çıxarma texnologiyasının inkişafı nəticəsində hər kəs bəyəndiyi rəssamların reproduksiyalarını asanlıqla əldə edə bilir. Kinonun meydana çıxması kütləviləşmənin ən məşhur nümunəsidir. İctimai inkişaf, iqtisadi cəhətdən böyümə və zənginləşmə, şəhərləşmə, getdikcə maddi vəziyyəti yaxşılaşan orta təbəqə, nümayəndəli siyasi sistem yaxud demokratiyanın inkişafı sənətin kütləviləşməsinə müsbət təsir etmişdir. Yeni kütlə cəmiyyətində kültürün, sənətin kütləviləşməsi gözlənilən nəticədir. Amma bu proses modern sənətin seçmək xüsusiyyətini ortadan qaldırmamış və beləcə ortaya modern sənət/populyar sənət fərqi çıxmışdır. Kütlənin zövqünü önə çıxaran sənət anlayışı populyar yaxud kütləvi sənət olaraq xarakterizə olunur və açıq ifadə olunmasa da modern sənətdən geri qaldığı güman edilir. Populyar sənətdə ciddi estetik dəyərləndirmə vacib olmadığı kimi, ciddi ismarıc yaxud izahatı əks etdirməsinin gözlənəcəyi də ehtimal olunmur.

Populyar kültür yaxud sənət, şübhəsiz sənayeləşmə və şəhərləşmə kimi bilinən ictimai dəyişikliyin məhsuludur. Sənayeləşmiş və şəhərləşmiş bir cəmiyyətə aid həyatı, duyğuları, düşüncələri əks etdirməkdədir. Bununla birlikdə, sənətin də kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri saxlanmaq əvəzinə istifadə olunub atılır. Bəs bu prosesin nəticəsi nə ola bilər? Artıq sənət yaradıcılığında, kütləvi istehsal və buna bağlı olan texnologiya ön plana çıxır, yaradıcılıq, qarışıqlığın təsiri və s. hadisələr geridə qalmaqdadır (Hanna Arendt, 1961, s.48). Arendtin də qeyd etdiyi kimi, xüsusilə əyləncə sənayesinin inkişafına bağlı olan sənət məhsulları kütlə tərəfindən digər məhsullar kimi istehlak olunmağa başlamışdır. Məsələn, bugunkü Türkiyədə Sibel Can səsi və gözəlliyi ilə ən tipik kütləvi sənət istehlakının bazarı sürətlə böyüyən əmtəəyə çevrilmişdir.

Sənayeləşmiş, kütlə cəmiyyətində sənət emalı, digər kütləvi istehsal sənayelərinə bənzəmək məcburiyyətindədir. Yəni, sənət emalı sahəsində də rasional bir iş bölgüsü, ixtisaslaşma və istehsalın iyerarxik koordinasiyası ön plana çıxmaqdadır. Bu proses bir çoxları üçün estetik və yaradıcılıq xüsusiyyətlərini geriyə atıb, bürokratik bir prosesin sənət emalı sahəsinə hakim olması mənasına gəlir (Luiz Kozer, 1965, s.324). Əgər bu təhlil reallaşa bilsə sənətin emalına getdikcə artan şkalada qazanc yaxud kütləyə nəzarət kimi bürokratik məqsədlər istiqamət verəcəkdir. Populyar sənət, sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun davranmağa məcbur edəcək və bazarın tələblərinə bürokratik nəzarət qarşısıalınmaz bir şəkildə daxil olacaqdır. Bu məsələnin bəlkə də belə qabardılmaması lazımdır. Məsələn, XVIII əsin böyük barokko ustaları da, yanında yaşadıqları əsilzadələrin zövqünə uyğun, onlar tərəfindən ismarlanan növdə sənət əsərləri yaratmaq məcburiyyətində qalmışdırlar. Bu nümunəyə baxdıqda, sənətkarın yönləndirilməsinin onun yaradıcılıq xüsusiyyətini çox da aşağılamadığı nəticəsinə gəlmək mümkündür.

Bununla bərabər mövcud tarixi dövrün əsas xüsusiyyətlərinə baxıldıqda, sənət və kültür istehsalının üzərindəki nəzarətin artdığı fikri irəli sürülə bilər. Mikroelektronika sahəsindəki böyük nailiyyətlərlə bağlı olaraq meydana gələn kommunikasiya inqilabı və xüsusilə fövqəladə bir hadisə olan virtual kommunikasiyanın (tv) küllü miqdarda maliyyə tələb etməsinin nəticəsində ciddi şəkildə inhisarlaşması qeyd olunan nəzarətin aktivliyi baxımından çox əlverişli bir vəziyyətin meydana çıxmasına imkan yaratmışdır. Bundan əlavə, kültür sahəsindəki kütləvi istehsal və xüsusilə əyləncə sektorunun fövqəladə şəkildə böyüməsi bu sahəni biznes dünyasının bir hissəsinə çevirmişdir. Elitar sənət anlayışının çöküşü və kütlələrə yönələn kütləvi sənət və kültür istehsalını bu toxunulan dəyişikliklər çərçivəsində izah etmək lazımdır.

Xülasə, XIX, XX əsirlərdə sənət sahəsində meydana çıxan modernist reaksiya, qısa olaraq futurizmin, nihilizmin, inqilabçılığın, mühafizəkarlığın, romantizmin və klassizmin ciddi şəkildə qarışıqlığı olaraq dəyərləndirilir. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, modernist sənət anlayışında köhnənin bitdiyi və yenin başladığı ismarıcı verilir. Modern sənətdə xüsusilə reallığı təsvir etmək, cəmiyyət yaxud həyatla bağlı tənqidlər etmək, gələcək problemlərin həlli əsas planda tutulmuşdur. Modern sənət anlayışının hakim olduğu dövr böyük sosial-siyasi dəyişikliklərin yaşandığı dövrdür və bu dəyişikliklər kültürə, insanların davranışlarına mütləq surətdə dərindən təsir etmişdir. Modern sənət, həm də bütün bu sürətli, dinamik hadisələrin və təsirlərin əksi olaraq da dəyərləndirilir.

MODERNIZMƏ QARŞI
REAKSIYA VƏ TƏNQIDLƏR

Modernizm, dünyanı dəyişdirməyə yönəlmiş bir sənət anlayışı olaraq dəyərləndirilir. Amma kapitalizmin inkişafı və kapitalizmə alternatif bir dünya sisteminin siyasi reallığı, başqa sözlə dəyişən dünya, sənətkarın üzərində ağır təzyiqlərə səbəb olan bir dəyişmə prosesini meydana gətirmişdir. Beləcə missiyası dünyanı dəyişmək olan sənətkar, özünü çıxılmaz vəziyyətlə qarşı-qarşıya görür və öz dünyasına dönməyə başlayır. Modernizmin ən böyük paradoksu, sənətkarın missiyasında özünü göstərmişdir. Əvvəl də qeyd olunduğu kimi modernizm iki əsas əxlaqi dəyəri üzərində durulur. Bunlar humanizm və azadlıqdır.

Ancaq modernist sənət və estetika anlayışının bu missiyanın sahibi olma namizədliyi, xüsusilə 1930-cu illərdən sonra ciddi problemləri, başqa sözlə, qeyd olunan paradoksu ortaya çıxarmışdır. Bu vəziyyət, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra yəni Soyuq Müharibə dövründə daha çox nəzərə çarpırdı. Sənətkarın missiyası, bir-birinə əks tərəflərin siyasi məzmunlu istiqamətləndirmələri ilə xarakterik xüsusiyyətini itirmiş, ortaya sərt təzyiqlər çıxmışdı. Məsələn, SSRİ-də sənət ciddi şəkildə partiya nəzarəti altına girmişdi. Bu vəziyyət cəmiyyətdə liderlik missiyasını daşıyan Kommunist Partiyası tərəfindən haqlı və təbii bir proses olaraq qarşılanırdı. Əgər sənətkarın missiyası, təməl əxlaqi dəyərlər baxımından daha inkişaf etmiş bir sosial sistemin, sosializmin reallaşma-sını dəstəkləyirdisə, hakim ideologiyaya görə sənətkarın sənət əsərlərini partiyanın nəzarəti altında yaratması lazımlı idi, çünki kapitalizmdən sosializmə keçid “inqilabçı partiyaya” məxsus idi.

Bu vəziyyət qarşı tərəfdə də fərqli deyildi, bəlkə sənətkarın üzərindəki nəzarətlə bağlı vasitələr fərqli idi. Məslən, ABŞ-da, sistemin təməl əsasları olan azadlıq və demokratiya ilə Amerikan sistemi eyni idi. Sosializm isə insan haqlarını tapdayan, totalitar bir diktatorluq idi. Belə vəziyyətdə Amerikada yaxud Qərbdə yaşayan bir sənətkardan gözlənən missiya, sosializmə qarşı çıxması olmasa da, ən azı sənətin missiyasının depolitizasiya üzərində oturması demək idi.

Modern sənət anlayışının paradoksu, məlum olduğu kimi iki qütblü dünyada sənətkarlar üçün böhran ya da qaçış demək idi. Məsələn, Oktyabr İnqilabını böyük həyəcanla qarşılayan və missiyalarını “inqilaba fayda” olaraq bildirən Leninist avan-garde, bir müddət sonra ciddi, bürokratik və estetik istəkləri olmayan bir Bolşevik Partiyası təzyiqi ilə qarşılaşanda qeyd olunan böhran ortaya çıxdı. Mayakovski, Kostler sözü keçən böhranın arasındadır. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi vəziyyət Qərbdə, xüsusilə də Amerikada fərqli deyildi. Senator McCarthinin başda kino sənəti olmaqla sənətkarlara etdiyi əziyyət, musiqiçilər Pol Robson və Pit Sigerin başına gələnlər SSRİ-də baş verənlərdən sadəcə üsullarına görə fərqlənirdi. Məşhur fransız fikir adamı Jan Pol Sartr ona verilən Nobel mükafatından siyasətin sənət üzərindəki güclü nəzarətini əsas gətirərək imtina etmişdir.

Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi postmodern sözü geniş və aktiv şəkildə 1960-cı illərdə, xüsusilə Nyu Yorkda modern sənət və estetikasına qarşı bir reaksiya və radikal tənqid olaraq meydana çıxmışdır.

1960-cı illərdə doğulan və sürətlə böyüyən pop-art, modernizmə və modernist estetika anlayışına qarşı postmodern reaksiya olaraq təqdim edilə bilər. Daha əvvəldə qeyd olunduğu kimi, modernist estetikanın standartlarından ən əsası, elitar və üstün olanı seçməkdir, modern sənət elit bir anlayışa söykənir. Bununla bərabər yaradıcının yaradıcılıq gücünün əks olunduğu orijinal əsərlərin ortaya çıxarılması lazımdır. Modern sənət və estetika anlayışı, 1890-cı illərdən, 1960-cı illərə qədər təsviri sənətdən musiqiyə, ədəbiyyata qədər sənətin bütün sahələrinə hakim olmuşdur. Pop-art anlayışı ilə sənətin elitarlığına və yaradıcının orijinallığı tələbinə qarşı qəti şəkildə çıxılmış, bu standartlardan imtina edilmişdir. Pop-artın başlanğıcı “sənətin həyatı yönləndirmə yaxud həyatı tənqid etmək funksiyasının olmamasıdır” (Paul Crowther, 1990)

Pop-artın ən əsas xüsusiyyəti, klassik ya da modern sənətdən fərqli olaraq mövzu və ismarıca maraq göstər-məməsidir. Gündəlik həyatdakı adi hadisələr, hər hansı bir ismarıc yaxud məqsəd daşımadan pop janrının mövzusu ola bilər. Xüsusilə rəsimli romanlarda (cizgi romanlar) bu janr üstünlük təşkil edir. Rəsimli romanlarda müharibə, günah, erotizm kimi gündəlik yaşantı ilə bağlı hər mövzu işlənə bilir. Belə bir sənət ya da kültür əsərini istehlak edən şəxsdə hansısa iz, yaxud təəssürat buraxması ehtiyacı güdülmür. Şübhəsiz ki, hər hansı bir müasir və populyar sənət əsərinin pop-art anlayışını əks etdirib etdirmədiyi asanlıqla ayırd ediləcək iş deyil. Məsələn, Türkiyədə tanınan, məşhurluq qazanmış və orta yaşa çatmış, qadınlı-kişili 50 ziyalının beldən yuxarı çılpaq şəkilləri çəkilmiş və bu mədəni məhsul olaraq cəmiyyətə təqdim olunmuşdur. Bu məhsul, şəkli çəkilənlərin şöhrəti və yaşlarına görə əvvəlcə kütləvi maraq yaratmış sonra isə ciddi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Bu mədəniyyət məhsulunun, insan bədəninin sosial olaraq “ayıb” kimi qəbul olunmamasının vacibliyi üçün bir missiya olduğu fikri irəli sürülmüşdür. Bu nümunədə də göründüyü kimi ortaya çıxan sənət əsərinin, pop-art anlayışını əks etdirib etdirmədiyi məsələsində hansısa nəticəyə gəlmək çox çətin, hardasa mümkünsüzdür.

Pop-artın ən tanınmış və böyük ustalarından biri Amerikalı sənətkar Endi Uorholdur. O, eyni zamanda postmodern sənət anlayışının öndə gələnlərindən biridir. Uorhola görə sənətin missiyasının olması mənasız bir nəzəriyyədir, sənətin əsas funksiyası həyatı əks etdirmək olmalıdır. Əcəba kapitalizmin gəldiyi inkişaf prosesində həyat nədir və sənətdə öz əksini necə tapacaq? Müasir kapitalist cəmiyyəti kütlə cəmiyyətidir və bu cəmiyyət içərisində bütün insan əlaqələri anonimləşmişdir. O zaman belə cəmiyyətdə həyatı əks etdirəcək sənət, anonim əlaqələrdə itən, kütlənin mexanik hissəsinə çevrilən amma kütlə içində fərqli olma ehtiyacı duyan şəxsə yönəlmiş olmalıdır. Yəni burada kütləvilik və anonimlik reallığı ilə istisna olma istəyinin birləşdrilməsi önə sürülür. Endi Uorholun Merlin Monro və ya Koka-kola rəsmləri bu anlayışı göstərən və ən çox bilinən nümunələr arasındadır. Burada məsələn, Merlin Monro bütün kütlənin tanıdığı, həsəd apardığı bir obyekt olaraq dəyərləndirilir və hər kəs ucuz olan bu fotonu alıb evinin divarına asa bilir. Populyar sənət, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi kütləvi informasiya vasitələrinin ön plana çıxdığı və bütün cəmiyyətin sənət yaxud kültür istehlakçısına çevrilməsini ifadə edir. Bir tərəfdə kütləvi istehsal üçün lazımlı olan texniki şərtlər, digər tərəfdə isə kütləvi istehlak üçün məcburi ortaq davranışlar sənət bazarını müəyyən etməkdədir. İnsanların həsəd apardığı bir ulduzun, milyonlarla insanın satın ala bildiyi rəsmini çəkib, çoxaldıb, satmaq o zamana qədər gələn, oturuşmuş, elitar modernist sənət anlayışına qarşı çıxan postmodern sənət və estetika anlayışını göstərməkdədir. Uorhol, Merlinin rəsmini çəkərkən görünüş ilə istədiyi kimi davrana biləcəyini və beləcə rəsmi alan adamın özünü önəmli şəxs kimi hiss edəcəyi fikrini irəli sürmüşdür.

Postmodern sənət və estetika anlayışının böyük pionerlərindən biri olan Uorhol üçün tarixi ifadə etmək, yaxud tarixi qavrayıb izah etmək mümkünsüzdür. Çünki sənətkara görə, tarix əvvəlcədən müəyyən olunmuş parametrlərə görə yaranmamışdır. Bu səbəbdən tarixi qavramaq imkansızdır buna görə də lazımsızdır. Uorhol sənətkarın həyatı ələ alıb təsvir etməsinin lazım olduğunu düşünür. Həyatda iztirab, zorakılıq, ölüm, sevinc və s. hadisələr vardır. Məsələn, buna görə sənət mövzusu olan Merlin Monro və Jaklin Kennedinin həyatları bütün bunları simvollaşdıracaq şəkildə təsvir olunmaqdadır. Buna görə də sənətkarın maraq dairəsi, hansısa missiyadan kənar olaraq bu yaşantılar yaxud özünəməxsusluqlar olmalıdır. Belə bir sənət və estetika anlayışının, məsələn sənəti ifadə formullarının inqilabçı partiyanın tabeliyində yaxud idarəetməsində olaraq görən “sosiyalist realizmi” anlayışından çox fərqlidir. Şübhəsiz ki, Pikasso kimi sənətkarlar da hansısa bir patiya rəhbərinin rəhbərliyi altında sənət əsəri yaratmağa qarşıdırlar. Ancaq Pikasso da Komunist Partiyasının üzvü olub və sənətin sinfi mübarizəni tərənnüm etməsinin lazımlılığını düşünüb.

Bununla yanaşı Uorhol və onun ardıcılları ilə birlikdə postmodernist estetika anlayışı başqa sözlə sənət tənqidi meydana çıxmışdır. Burada sənətkar üçün orijinal olmağa ehtiyac yoxdur, kütlənin bildiyi şeylərin sənətkarın təfsirini də əhatəli şəkildə təqlid edəcəkdir. Pank sənəti və estetikası da postmodern sənət anlayışına daxildir. Pank sənəti bəlkə də ən çox kütlə içində ərimiş, itmiş adi fərdlərin fərqli olmaq istəyini göstərən sənətdir. Burada əsas sənətin ifadə tərzində, fərdin kütlə içində itməsinə orijinal bir ismarıc göndərməsi ya da əriyib, tənhalaşmağın tənqidi kimi bir missiya əsas deyildir. Postmodern sənət və estetika anlayışına görə belə missiyalar həyatı əks etdirməkdən çox uzaqdır. Cəmiyyət içində kiçik bir qrupun, psixoloji olaraq özlərini fərqli görməsi və kütlələrdən yuxarıda olduqları hissi ilə təmin olunmalarından başqa postmodern tənqidlərə görə modern sənət anlayışının heç bir aktivliyi qalmamışdır.

Bununla bərabər müasir sənət tətbiqatları içərisində moderni postmoderndən ayırmaq o qədər də asan iş deyildir. Xüsusilə inkişaf etmiş, zənginləşmiş müasir sənaye cəmiyyətlərində insanın tənhalığı və çarəsizliyi postmodern fikir adamları tərəfindən tez-tez müzakirə olunur. Məsələn, bu məsələ qarşıda toxunacağımız Bodriyarın təməl nəzəriyyələri arasındadır. Amma bu problem sənətin bir çox sahəsində modern sayılan sənətkarlar tərəfindən də toxunulan problemdir. Məsələn, məşhur İspan rəssamı Joan Miro, insanın tənhalığını və çarəsizliyini əsasən həndəsi fiqurların şəkilləri ilə izah edir. Miro şübhəsiz ki, modern sənət anlayışının təmsilçisidir, amma eyni zamanda meydana gətirdiyi insanın tənhalaşması, kütlə içində itməsi düşüncəsi postmodern nəzəriyyəçilər tərəfindən də qəbul edilmişdir.