Дәверләр аһәңе

– Син киткәннән бирле сабыры бетте, – диде Һаҗәр, аңа ымлап. – Әле капка төбенә, әле авыл башына чыгып утыра, гел урын таба алмый. – Ул бераз гына тын торды. Күрәсең, Газизҗанның нидер әйтүен көтте. Ул дәшмәгәч сорап куйды: – Хәзер авыртмыймы инде?

– Әлегә авыртмый…

– Ни диделәр соң?

– Ни дисеннәр…

– Нәрсә булган соң?

– Ашказаны асты бизе шешкән…

Аларның сөйләшүе укытучы кара тактага акбур белән язып куйган сүзләр шикелле җансыз, салкын иде.

– Өйгә кер инде, ачыккансыңдыр. Анда кыздырылган бәрәңге суынмагандыр әле. Рафиска карарга кушкан идем.

Бусаганы атлап керүгә, аның борынына көек исе бәрелде. Газизҗан тиз генә барып газ плитәсен сүндерде дә өс-башын салып, утны яндырып җибәрде. Диванда Рафис, артын туңкайткан хәлдә, бер кайгысыз йоклап ята, бөтен өйне махмыр исе алган иде. Ут януга ул башын борды, күзләрен ачар-ачмас, аңа карап тора башлады.

– Нихәл? – диде Газизҗан малаена салкын гына. Рафис авыз эченнән нидер бүмбелдәде. – Нишләп бу вакытта йоклап ятасың?

– Кайчан туры килә инде…

– Эшкә йөрисеңме?

– Эш юк бит…

– Китапларың да күренми. Укырга керергә әзерләнмисеңмени?

– Соң… ул бит әле августта гына.

– Бүген апрель, иртәгә август. Сизми дә каласың.

Газизҗан түр тәрәзәне ачып җибәрде.

– Ә нәрсә хөрмәтенә эчәсең?

– Классташ малайлар Чаллыдан кайткан иде…

Шулчак Газизҗан бик нык ачыкканын һәм арыганлыгын сизде. Ул табаның көймәгәнрәк җирләреннән бәрәңге капкалады да, караватка менеп ятты. Башы мендәргә тиюгә йоклап та китте һәм сәгать төнге унбердә генә уянды.

– Мунча яңарткан идем. Юынасыңмы? – дип сорады Һаҗәр.

– Юынып кайтам, – диде Газизҗан.

– Киемнәрең дә, сөлге дә мунчада. Аркаңны ышкырга барыйммы?

– Кирәкми, – диде Газизҗан…

6

Икенче көнне иртүк, этен ияртеп, идарәгә дип барганда, аны колхоз председателе машинасы куып җитте.

– Сине дүрт күз белән көттек, – диде ул, күрешеп, хәл-әхвәл сорашкач. – Тракторыңа малай-шалай утыртасы килми иде. Кайчанрак эшкә чыга алырсың икән?

– Иртәгә үк, – диде Газизҗан.

– Ничек алай тиз? – Председательнең йөзе яктырып китте. – Син больничныйда түгелмени?

– Яптырам.

– Ябарлармы соң?

– Япмасалар да чыгам. Шушындый чакта өйдә утырсаң, гарьлегеңнән корып кибәрсең…

– Шәп тә кеше син, Газизҗан абый!..

Председатель аңа яратып карап торды да китеп барды. Идарә каршында Газизҗан Ильяс белән очрашты.

– Симереп, агарып беткәнсең син, – диде Ильяс, көлеп.

– Кулга мамыктан башка әйбер тоткан юк бит.

– Сәламәтлек ничек соң?

– Әйбәт кебек ул. Иртәгә эшкә чыгам.

– Ашыкмыйсыңмы икән?

Газизҗан, аның бу соравын игътибарсыз калдырып:

– Ә мин сиңа сәлам алып кайттым, – диде.

– Кемнән? – Ильяс шактый вакыт уйланып торды. – Андый кешем юк Казанда.

– Ә Фирдәүсә?

– Каян күрдең аны?!

– Күрдем инде…

– Астыртын икәнсең. Адресын минем хатыннан алгансыңдыр әле.

– Урамда очрады.

– Ничек соң аның хәлләре?

– Сөйләрмен әле, – диде Газизҗан, аның күңеленә кымырҗыткыч оеткы салып. – Минем трактор ничек?

– Исән-сау болай. Кабинасының йозагын гына каерып, ачкычларыңны алганнар. Ике йозак алыштырдым инде. – Ильяс аңа ачкыч бирде.

Газизҗан ярты көн чамасы больницада йөрде. Күпме генә үтенсә дә, врачлар больничныен япмады. Төштән соң ул мастерскойга кагылды. Кояш җәй уртасындагыдай кыздыра, чишмә буендагы чәчкә аткан таллык бал кортларының безелдәвеннән гөжләп тора иде. Механизаторлар белән күрешеп, сөйләшеп алганнан соң, Газизҗан тракторы янына барды. Аның кабинасын ачуга, Иркә сикереп менеп утырды, куанычыннан шыңшый-шыңшый, туктаусыз боргаланды, сикереп төшеп, аягына уралды. Тракторның свечалары алынган, ягулыгы да бак төбендә генә калган иде. Газизҗанның, аны бүген кабызып карап, эшләрлекме-түгелме икәнен беләсе килде. Ул, өенә кайтып, сарайда актарына торгач, свечалар тапты, кабызу аппаратына салу өчен, бер шешә бензин алды. Күп мәшәләнә торгач, трактор кабынды. Ул аны ике-өч кенә метр тарттырып карады да кабат урынына чигендереп сүндерде. Тракторның кабинасын бикләп маташканда, кызыл «Жигули»е белән Ильяс килеп туктады.

– Эшлиме?

– Эшли.

– Өеңә кагылган идем дә… Боз китеп ята анда. Әйдә, карап кайтабыз.

Алар авылны үттеләр дә Ыкның тау итәгенә терәлеп борылма ясый торган иң биек урынына килеп туктадылар. Иркә дә тынсыз кала язып машинаны куып җитте. Биредә бозлар туп-туры аларга таба агалар, асты ашалып беткән текә кызыл ярга килеп төртеләләр, бер-берсенә шартлап бәреләләр, ярылалар, челтәрләнгәннәре тәрәзә пыяласы кебек челтерәп ватылалар. Әнә өй урыны кадәр ап-ак боз, арттан китереп бәрүгә түзә алмыйча, урталай сынды, ярык турыннан кайнап болганчык су бәреп чыгуга, ул тагын берничә урыннан шатыр-шотыр ярылды, ташкынның куәтенә чыдый алмыйча, актарыла-актарыла алга кузгалды. Ачуташ төсле яшькелт боз бик кызу килеп китереп оруга, аның зур бер кисәге су өстеннән чыгып яртылаш басты һәм яшькелт боз өстенә авып ватылды, ул да булмады, камышлары тырпаеп утыручы калын күл бозы уртадан сындырып, җимереп кереп, бөтенесен аска батырды… Кайчакта бозлар матур гына тезелешеп агалар, ләкин бу озакка бармый, берәүләре ярга төртелә, икенчеләре аларга килеп сылана, бүәләләр, өелешәләр, шартлап сыналар, ватылалар, челтерәп коелалар, исәпсез-хисапсыз ерганаклардан, гөрләвекләрдән туктаусыз артучы суның куәтен берничек тә җиңә алмыйлар. Су ташкыны рәхимсез рәвештә бозларны җимерә, вата, тегермәндә тарткандай ваклый, очы-кырые күрелмәгән ераклыкларга агызып алып китә. Ә бит боз – шул ук су, аңа бу кадәр мәрхәмәтсезлек күрсәтү гадел түгел кебек. Чөнки су үзе сәгатьләп эри, ашала барган боздан барлыкка килә һәм кышын үзе дә тагын бозга әвереләчәк…

Боз китүе җирне яшәртергә ашкынулы куәте белән яз килүен искәртеп, күңелләрне канатландырса да, яшерен сагыш та алып килә. Анысы яшьрәк чакта бөтенләй булмый иде бит. Кайчан килеп чыкты соң әле ул? Быел сагышы күбрәк тә, ахрысы. Газизҗан авыр сулады. Ыкның салкын сулышыннан тәне калтыранып куйды.

– Туңдың, ахрысы, – диде Ильяс, аны култыклап машинага таба алып килде, капот өстенә кәстрүл белән итле бәрәңге, ипи куйды, ике стаканга кәрәзле балдан ясалган сап-сары ширбәт салды.

– Терелеп кайтуың белән!

– Рәхмәт, яшьти…

Чәкештереп эчеп куйдылар да сүзсез генә ит белән бәрәңге каптылар. Тагын берне тоткач, Ильяс:

– Йә, ничек яшәп ята анда минем сеңелкәш? – диде. Газизҗан вокзал янында егылудан башлап ниләр булганын, Фирдәүсәнең чакыруына кадәр сөйләп бирде.

– Уйланырлык нәрсәләр бар икән, – диде Ильяс, аны тыңлап бетергәч.

Алар боз киткәнне тагын бермәл сүзсез генә карап тордылар. Газизҗан түзмәде, больницада да, кайткач та күңелен гел яндырып торган соравын бирде:

– Һаҗәр тагын тегендә барды микән?

Ильяс бертын дәшми торды, аннары гаепле кеше төсле башын аска иеп, дустының йөрәгенә утлы күмердәй кадалган сүзләрне тезде:

– Яшерсәм – барыбер ишетерсең. Барган, көн саен диярлек барган…

Газизҗанның тешләре кысылган, йөзе таштай хәрәкәтсез иде. Ничек кенә авыр булмасын, бу хәбәргә ул әзер торды, турысын әйткәндә, башканы көтмәде дә, ләкин барыбер авыр, барыбер йөрәге дөрләп яна иде… Күңеленең иң ерак бер почмагында Һаҗәр аны больницада ятканда булса да жәлләр дигән өмет чаткысын шул мизгелгәчә тырышып-тырмашып сүндермичә саклаган иде бит әле ул. Бөтенесе дә юкка гына булган икән…

Алар рәхәтләнеп сөйләштеләр, күктә йолдызлар кабынгач кына кайтырга кузгалдылар. Газизҗанны капка төбеннән үк Һаҗәр:

– И карткаем, бик озак тордың, авырып китмәгәнсеңдер бит? – дип каршылады.

Өстәлдәге табында коштабак тутырып туралган ит өемнәре, кар базыннан чыккан тозлы кыяр-кәбестәләрне күргәч, ул сорамый түзмәде:

– Ни хөрмәтенә бу кадәр әзерләндең?

– Синең кайтуга. Кичә кайтасыңны белмәдем бит. – Һаҗәр сүзен ягымлы пышылдап дәвам итте: – Мунчаның ташы чатнап тора, пешәргә себерке дә салдым…

Һаҗәр шундый серле, җылы итеп карады, Газизҗан башының ничек әйләнеп китүен сизми дә калды. Бераз шук та, бераз оялчан да, шул ук вакытта наз һәм сөю тулы мондый караш бары аңарда гына… Бу сихри карашка беркем дә буйсынмыйча кала алмыйдыр… Газизҗанның кайтуын гына көткәндәй, бер-бер артлы туган-тумача җыйнала башлады. Аларның бу бусаганы йомыш-мазарсыз болай гына атлап кермәгәненә ничә еллар булгандыр. Бик матур итеп гөрләшеп утырдылар. Газизҗанның ничек Казанга барып кайтуларын, больницада ничек дәвалануларын кат-кат сөйләттеләр. Аларны озаткач, Һаҗәр, сөлгеләр, чиста киемнәр алып, серле генә пышылдады:

– Мин бара торам, озаклама…

Газизҗан мунчага кергәндә, ул чишенгән, чәчләрен түгәрәк иңбашларына таратып салган иде. Ул һаман да үзгәрми, һаман сылу, чибәр, яшь… Мондый тыгыз күкрәкләр, мондый нечкә бил, мондый ымсындыргыч янбашлар, килешле балтырлар айнык булсаң исертәләр, исерек булсаң айныталар, арган-талчыккан тәнеңә дәрт-дәрман өрәләр. Газизҗан бусаганы атлап керүгә, Һаҗәр, аның муенына асылынып, кайнар гәүдәсе белән сыланды һәм колагына, телен тигерә-тигерә, нидер пышылдады… Газизҗан аның ни пышылдаганын аңламады, ул инде үзе түгел, ул аныкы, тулысынча аның ирегендә иде…

Иртәнге эңгердә ул ишегалдына чыкты, әллә нинди зәһәр тәмнәрдән ачытып торучы авызында игәүдәй кытыршы телен әйләндерә алмыйча азапланды… Күп тырыша торгач, лач итеп төкерде. Бу – иблис хатынның сихереннән исергән өчен Газизҗанның үз йөзенә үзе төкерүе иде. «Ничәнче мәртәбә? – дип тиргәде ул үз-үзен. – Гомер буе кисеп бер адым ясый алмадым һәм алмаячакмын да». Ул бөтенесе өчен үзен гаепләде. Әгәр баштук нидер эшләгән булса, кеше алдында мондый хурлыклы тормыш көтмәсләр иде. Алты ел элек, Газизҗанның туган көнен үткәргәннең икенче көнендә, Һаҗәр өйгә кайтмады. Газизҗан, түземен җуеп, айнып та бетмәгән килеш, аның артыннан китте. Алар Халит белән кара канга батканчы сугыштылар. Борыска башы бәрелеп аңын җуяр-җуймас яткан Халитне чабарга балта күтәргәч, Һаҗәр аны үзенең гәүдәсе белән каплады. Акылдан шашар дәрәҗәгә җиткән Газизҗан катып калды һәм, үкереп елап, балтасын тәрәзәгә бәрде. Шулчакта ул бер әйберне аңлады: аларның аралары мәңге өзелмәячәк!

Малаен өзелеп яратмаса, аны ятим итмим дип җан атмаса, ул ике дә уйламас, йә Һаҗәрне аерып җибәрер, йә үзе өйдән чыгып китәр иде. Боларның берсен дә эшли алмаячагын аңлагач, ул коточкыч карарга килде. Бу карар үзенең хурлыклылыгы белән төрмәдән дә хәтәррәк иде: малаен кеше иткәнчегә кадәр хатынының хыянәтен күтәреп йөрергә, төртеп күрсәтеп көлсәләр, мыскылласалар да түзәргә. Бу хурлык Газизҗанның төн йокыларын качырды, яшәү ямен суырды, аны төртмә теллегә әверелдерде, бөтенләй елмаймас-көлмәс итте. Ул хәзер авылда берүзе бөтен кешедән аерылып торучы түбәнсетелгән зат иде. Ләкин Газизҗан, ир буларак түбәнсетелсә дә, баш ияргә теләмәде, эштә өстен калды, алдап-йолдап, селәгәй белән майлап йөрүчеләрне, кемнең кем булуына карамастан, усал божан кебек рәхимсез чакты, кайчакта якаларыннан алды.

Хатыныннан өмет өзгәч, аңарда икенче өмет кабынды: Халиткә нидер булса, тормышлары иске эзенә төшәр, дигән өмет иде бу. Вакыт-вакыт, бәгыре түзә алмаслык телгәләнгән чакларда, ул Һаҗәрнең үлүен тели башлады. Күпмеләр янып йөреп, сугыша-сугыша кулына төшергән шушы чибәр затны мәңгегә югалту, сөекле малаеның газиз әнисе булган кешенең үлүе аңа һич тә кызганыч тоелмады. Шундый кара уйлар белән гомер итү коточкыч иде. Ике кешегә үлем теләү өчен бик тә әшәке җанлы булырга кирәк, димәк, бу җәза миңа урынлы бирелгән дип, ул үз язмышы белән килеште. Әллә шушы килешү нәтиҗәсендә, әллә аларга ичмасам ялгышып кына да чир дә тимәвен күреп, ул үлем теләү гөнаһыннан да акрынлап котылды һәм күңеле әзме-күпме җиңеләеп калды… Тиз үтә икән гомер. Ул еллар һәр көнне газап утларында дөрләгәнгә, коры салам кебек гөлт итеп кенә янды микән соң әллә? Малай да кай арада үсеп җитте дә кай арада әтисеннән читләшеп өлгерде? Ярар, читләшүләр, якынаюлар ярга каккан дулкын кебек уйнап тора торган нәрсәләр. Быел аны укырга кертергә кирәк. Бәлкем, киләчәктә әтисен аңлар, аңа тартылыр. Газизҗан кабул иткән карарның срогы чыкты, нидер кылу сәгате сукты… Ул, сарай буендагы бүкәнгә утырган килеш, этен сыпыра-сыпыра, шушыларны уйлады…

7

Сумкасына азык-төлек салгач, Газизҗан күршесе Фәрит белән мастерскойга юл тотты. Шулчак типтәр як басуга таба үрмәләүче зәңгәр ДТ аның игътибарын җәлеп итте. Колхозда мондый трактор юк иде.

– Каян чыккан трактор ул?

– Халит сатып алган.

– Ник?

– Ул бит хәзер коммерсант кына түгел, Гарифның ике малае белән бергә колхоздан йөз илле гектар җир сатып алды.

Газизҗан сызгырып куйды.

– Әтиләребез рәнҗемәсме икән? – диде ул, Фәритнең күзләренә туп-туры карап. – Икебезнеке дә нимескә җирне бирмәс өчен баш салган бит.

– Аңламассың инде хәзерге дөньяны. – Фәрит гадәттәгечә кызгандыргыч, мескен итеп елмайды. – Колхозны таратмыйбыз дип син дә тиреңнән чыга язган идең дә…

Быел гыйнвар аенда үткән ул җыелыш бүгенгедәй хәтердә әле. Район үзәгеннән ясканып килгән ике түрә, колхозны тараткач, аяктагы тышаулар чишелеп китеп, авылның үргә сикерәчәгенә бик нык ышандырырга тырышты. Әле берсе, әле икенчесе трибунага чыгып баса да: «Җиргә хуҗа кирәк!» – дип сөрән сала. Имеш тә кешеләр җирне бүлеп алсалар, игеннәр каерылып уңачак, шул хуҗа дигән затның булмавы аркасында гына җир дигәнең киреләнеп, уңышны бирми тора икән. Газизҗан, трибунага менмәсә дә, аларның сүзен юкка чыгарып, бик озак сөйләде, ахырын болай дип бетерде:

– Җирнең хуҗасы була алмый. Ник дисәң, безнең барыбызга да ул үзе хуҗа. Алла кебек. Ә Алланы бүлгәләмиләр. Җир бүлүне уйлап чыгаручыларга бушлай килгән завод, комбинат ише нәрсәләр, тау-тау байлыклар гына җитми башлады хәзер. Алар, дөньядагы барлык алтын-көмешләрне җыйнап өйсәң дә, бер гектар җиргә тормаганын беләләр. Ә без аны бирмибез! Табан терәп кайда басып торыйк ди без ул чакта? Йөрәкне бирәм – мәгез, алыгыз! Ә җирне сорамагыз!

Кем белә, алай ук әйтергә кирәк тә булмагандыр да. Шуның өчен аны «без күмәк хуҗалык итүне бетерү түгел, аны яңарту турында сүз алып барабыз» дип, туйганчы тунадылар. Газизҗанны яклаучылар да булды булуын. Соңга таба халык тегеләр ягына авыша башлагач, үз сүзен яклый-яклый арган Газизҗан: «Чукынышып бетегез сана!» – дип, җыелыштан чыгып ук китте… Ул больницада чакта яңадан җыелыш җыеп, колхоз урынына нәрсәдер оештырганнар. Фәрит аның ни икәнен аңлатып бирә алмады…

Аны зәп тырмаларга җибәрделәр. Иркә алдан ук кабинага менеп утырды. Тракторын кабызып, басу юлына чыгуга, Газизҗан йотлыгып ямь-яшел уҗымнарга, якында каралып, еракта шәмәхәләнеп торучы кырларга төбәлде. Үзе тырмалыйсы басу читенә килеп җиткәч, тракторын сүндереп, җиргә сикерде. Күпереп торган буразналар өстеннән сыек кына булып аксыл пар күтәрелә. Ул берничә адым атлады да аякларын аерып баскан килеш туктап калды. Тамак төбенә, борын эчләренә әчкелт кайнарлык йөгерде… Менә ул тагын биредә… Күктә, көмеш кыңгыраучыклар челтерәгәндәй, сабан тургайлары сайрый. Шундый да рәхәт, шундый да җиңел, гүя син шәрә аяк табаннарың белән әниеңнең учларында басып торасың. Гүя сабан тургайлары түгел, ә йөрәгең, күкрәгеңнән очып чыгып китеп, һавада талпына. Ничек рәхәт, ничек җиңел! Бүтән берни дә кирәкми!

Күзләрне дымландырып, исерткеч ис килә… Нәрсә исе соң бу? Күәстә чемердәп кабарган ипи камырыныкымы? Яңа сауган сөтнекеме, әллә татлы ширбәтнекеме? Бәлкем, яшел үләннәр, серкә очыручы арышлар иседер? Газизҗан белә: берсе дә түгел һәм шулар бөтенесе дә. Әле тагын шуңа кайнар кояш, яшел сүлләр исе, ләйсән яңгырлар, тургайлар сайравыннан тирбәлеп торган куе һава исе кушыла… Аяк астындагы җир белән баш очындагы зәңгәр күк арасында ниләр бар – һәммәсе дә синеке! Син үзең дә аларныкы… Ничек сагынып киленгән алар хозурына! Тагын бер генә, ике генә минут шулай тып-тын басып кына торырга!.. Бүтән берни дә кирәкми… Сусаган җаннар бер-берсенә тулышып, кушылып кына бетсен дә… Газизҗан офыктан офыкка сузылган шушы газиз кырларның шатланып тын алуларын тоя һәм үзе дә, шуңа ияреп, еш-еш сулый… Бу кырлар зәгыйфь шытымнардан, нәни бөҗәкләрдән алып адәм балаларына кадәр һәммәсен бердәй тигез күрәләр. Шуңа күрә бирегә аякларыңа нык басып, ышаныч белән, беркайчан да кире кагылмаячагыңны белеп киләсең… Шуңа күрә очсыз-кырыйсыз җирнең бер тузан бөртеге генә булсаң да, биредә үзеңне пәһлеван итеп тоясың, өзгәләнгән-бәргәләнгән җаныңа бу дөньяның бер генә почмагында да таба алмаган тынычлыкны бүген булмаса иртәгә табасың…

Газизҗан үзе тырмалаган җирләрнең каралып, күпереп калуына куанып туймады, куанычыннан җырлады да җырлады. Сәгать уннар тулып киткәч, басу башына кара джип килеп туктады. Трактор якынлаша башлагач, машинаның алгы ишеге ачылып китте. Руль артында соры күн куртка, ап-ак күлмәк кигән, галстуклы таза гына яшь кеше утыра. Ул, рульгә култыгы белән таянган хәлдә, тракторның килеп туктавын көтә иде. Газизҗан аның район хакимияте башлыгы икәнен чамалады. Әмма, нишләптер, шукланасы килеп китте. Тракторын туктатып, кабинасын ачты да, аңа охшатып, эре генә карап тора башлады. Теге кешенең сары күз алмалары дерт-дерт сикерештеләр. Ул утырган урынында зур арты белән кыбырсып куйды. Газизҗан исә урыныннан кузгалырга да, сикереп төшәргә дә уйламады. Шактый озак шулай сүзсез бер-берсен сынап карашып торганнан соң, башлык ачу белән, иреннәрен кысып, машинасын кабызды да аны үкертә-үкертә кузгалып китте.

Газизҗан да тракторын кузгатты. Ул, үзен җиңүче кебек тойса да, нишләптер кабат җырлый алмады. Ул килгәннән бирле, Халит тырмалап ята торган бишенче басуга туктаусыз күз төшерә иде. Бер арада Халитнең тракторы юкка чыкты, һәм моңа байтак вакыт үтте. Кайтып китмәде, димәк, калкулык артында ята. Шушы гомер ял итәме? Туфрак бит сәгатьләп түгел, минутлап җилли! Ташлы басу булса, Газизҗанның эче ул кадәр пошмас та иде, бәлкем. Казан басуын эләктергән бит Текә тәре! Туфрагын ипигә ягып ашамалы, гөл балчыгы төсле ярмаланып тора. Андый басу бүтән беркайда да юк. Ата-бабалар аны, нинди ашлык чәчсәң дә уңганга, казан кебек һәрчак ашлы булганга, шулай атаганнар. Газизҗанның һич тә башы җитми: ни өчен алыпсатар Халиткә нәкъ менә шушы басуны биргәннәр?! Күпме генә уйласаң да, моңа җавап таба торган түгел. Ярый, җирнең шәбен эләктергәнсең икән, эшкәрт син аны, кадерләп тәрбия кыл.

Газизҗан тагын сәгатькә якын тешен кысып эшләде, зәңгәр ДТ күренмәде. Аның тынычлыгы качты, күңелендә яшеренеп яткан ачу катыш рәнҗеш бөтен барлыгын биләп алды. Гомере буе бөтен кешене алдап яшәргә өйрәнгән Халитнең уен ул бик тиз аңлап алды. Эшкәртмичә, тир түкмичә, чыгым чыгармыйча гына ипекәй алырга. Ул җирләргә бит тәртә батырсаң, тарантас үсеп чыкмалы! Кешеләрне алдаса алдар, әмма Газизҗан бусына ирек куймас! Йә эшләсен, йә җирне кабат тартып алырга! Ул тырмаларын басу түрендә ычкындырып калдырды да Казан басуына юл алды.

Ямансар тавын урап, Бүре упкынына борылуга, Газизҗан баягы уйларының ялгыш булганлыгын аңлады. ДТ упкын өстендә тора, ә Халит читтәрәк утыра иде. Бу урынга кояш нурлары юньләп төшми, өсте кибә, асты туң килеш кала. Упкынга шуганыңны сизгәндә соң була. Моны яшьрәк чакта Газизҗанның кичергәне бар иде. Туң җирдән тракторы аска шуа башлагач, Халит тырмаларын ычкындырып калдырган, өскә күтәрелергә ниятләгән, әмма арткы чылбырлары инде упкынга терәлгәч, тракторын сүндереп, читкә сикергән. Газизҗан трактор янына чүгәләп, аның торышын карады. Шулчак ул йөрәгенең чеметтереп алуын тойды: Халитнең зур кирза итекләре аңа якын ук килеп бастылар. Газизҗан кызыл яр астына бер генә мизгелгә күз атты һәм упкын өстендәге су кояшта хәнҗәрдәй чагылып алды… Ул башын күтәрүгә, аларның күз карашлары очрашты. Халитнең калын кашлары бер-берсенә тия язып җыерылган, яңагындагы борчак кадәр кара миңе дерт-дерт килә иде. Газизҗанны ярдан очыру өчен, аның бер хәрәкәте җитүен алар икесе дә аңладылар. Әйтелгән, әйтелмәгән һәм әйтеләсе нәрсәләр икесенең дә күзләрендә яна. Газизҗан яшен тизлеге белән үз-үзен ярдан читкә атты һәм урыннар алышынды: Халит упкын ягында калды, хәзер аны аяк астында аунаган корык башы белән дә аска этеп җибәреп була иде… Халитнең йөзе кәфендәй агарып китте, күзләре куркудан киерелеп ачылдылар. Кинәт көтелмәгән хәл булды: аның гәүдәсе акрын гына уңга янтая башлады. Газизҗанның әле генә корып маташкан уйлары бер мизгел эчендә юкка чыкты, һәм ул, Халитне сырмасыннан эләктереп, үзенә таба тартты. Халит ярдан басуга таба бер генә адым атлады да юеш җиргә тезләнде. Газизҗан, йөрәгенә чыдый алмыйча, аяк астындагы туң кәсне тибеп очырды… Халитнең хырылдавык тавышы аны сискәндереп җибәрде:

– Йә, ник сузасың?

Газизҗан, ялгыш хәрәкәт ясавыннан куркып, тракторына таба ашыкты. Кабинага менеп утыргач, буыннарының кинәт йомшавын, гәүдәсенең көне буе авыр эш эшләгәндәгечә арыганлыгын тойды. Халит куллары белән җиргә таянып торырга азаплана иде. Газизҗан аны җиңүен аңлады, ләкин бу аларның тормышының моңа кадәрге агышын үзгәртә торган җиңү түгел иде. Ул, тракторын кискен борып, упкын ягына чигенә башлады. Моны Халит үзен таптарга килә дип уйлап, читкә сикерде. Газизҗан кулы белән күрсәтә-күрсәтә ишарәләгәч кенә, Халит яр читендә эленеп калган тракторын аның читкә сөйрәргә теләвен аңлап алды һәм, трос тотып, ике трактор арасына керде. Курку аны тәмам җиңгән иде, ул ялт итеп башын күтәрде дә туктап калды. Ләкин Газизҗанның ачулы карашына буйсынып, аска иелергә мәҗбүр булды һәм тросны калтыранган куллары белән алкага эләктерде, аннары, тракторын кабызып, кабинасына күтәрелде. Арткы тәрәзәдән караган хәлдә, Газизҗан акрын гына муфтаны кушты. Бу үлем уены иде. Газизҗан, ике трактор да упкынга шуыша башласа, сикерү өчен кабинасының ишекләрен ачып куйды. Аннары газны арттырды, ә үзенең күзләре Халит тракторының чылбырларында иде. Алга кузгала алырмы, әллә сабынлагандай шома туң балчык икесен дә аска сөйрәрме? Башта дүрт чылбыр бергә әйләнсә дә, бер генә карыш та алга бармады. Газизҗан тәненә тир бәреп чыгуын сизде. Ниһаять, тракторлар икесе дә акрын-акрын чокыр читеннән басуга таба үрмәләргә керештеләр. Тотрыклы җиргә чыккач, Газизҗан тракторын туктатты, сикереп төшеп, тросны ычкындыргач, үз басуына юнәлде…

8

Коточкыч коры җәй килде. Май башларында ук кинәт унсигез-егерме градуска җиткереп кыздырырга тотынды, күктә болыт әсәре күренмәде. Көне-төне туфрак эшкәрттеләр, чәчү чәчтеләр, тик бу өметле чәчү түгел иде. Кипшереп-корып яткан туфракка бөртек салуның ни дәрәҗәдә кызганыч икәнен белсәң дә, ни хәл итәсең? Төн йокыларын качырып теләгән, һәр көн телдән төшмәгән, күңелдә канлы яра булып торган яңгыр май азагында бер явып алгач, җиңел суладылар. Ләкин күпме генә көтсәләр дә, ул яңадан килмәде. Игеннәр авырлык белән тишелеп, яшелләнеп күтәрелә башлауга, кояш тагын да рәхимсезрәк кыздырырга тотынды. Яңгыр Сабантуйга да яумады, инде ул чакта тау битләрендәге үләннәр саргаеп бара иде. Шулай итеп, июнь яңгырсыз үтте. Июльгә керделәр. Буынга сикерә башлаган сабан ашлыклар катып калды. Арыш кына ничектер тездән югары күтәрелерлек көч тапты. Басуларга күз ташласаң, үләргә яткан гөнаһсыз сабыйны баккандагы шикелле бәгырьләр телгәләнә иде. Яргаланган кайнар җирдә саргаеп утыручы боек игеннәр гүя тилмереп күзгә карыйлар. Кыска гына, мескен генә башакларына арпа белән бодай эч салырга азаплана, әмма башак эчендәге сөт сыман бөртекләр эсселеккә түзә алмыйча куырылышалар, кибәләр… Авыл кешеләренең йөзләре дә яргаланган туфрак төсле кара көйде, чөнки ипекәй язмышы хәл ителгән иде…

Газизҗан кирза итекләрен баскыч төбенә салды да, авыр атлап, өйгә керде. Һаҗәр белән Рафис бәрәңге тәкәсе ашап утыра иде. Ул туп-туры су багы янына үтте һәм, олы чүмеч белән су чумырып алып, тын да тартмыйча эчеп бетерде.

– Ашыйсыңмы?

– Юынасы бар.

– Аны оңгаеңда гына юынып керсәң булмагандыр, – диде Һаҗәр, иренең иңбашыннан сырлан үләне алып.

Газизҗан, ишегалдына чыгып, пошкыра-пошкыра салкын су белән юынды, сөртенгәндә, яшелчәләргә күз төшереп алды. Сарымсакларның кыяк очлары саргаеп килә, димәк, дым җитми. Ул кергәндә, алар ашап туйганнар, Рафис телевизор карый иде.

– Сарымсакларның рәт арасын йомшартып, ныклап су сибәргә кирәк, – диде ул Рафиска. – Син бит озын көн буе өйдә.

– Син беркайчан да канәгать түгел инде! – Һаҗәрнең йөзе бозылды. – Хәл-әхвәл сорашу юк, тизрәк әрләргә…

– Тагын нинди хәл-әхвәл ди ул? – Газизҗан капкан бәрәңге тәкәсен чәйнәүдән туктап калды. – Менә мин көне буе кайнар мичтәге кебек Кондырак басуында. Сора хәлемне.

– Сорарга ирек бирмисең бит әле, – диде дә Һаҗәр, көтелмәгән ягымлы тавыш белән сүзен дәвам итте: – Рафисның имтиханнары якынлаша бит. Әкмалетдин янына барып кайтырга кирәк иде. Былтыр әйттем – тыңламадың. Шундый урында утырган туганың барында. Аның бер сүзе җитә бит…

– Печән беткәч әйләнәм…

Узган ел Рафис, институтка керү имтиханнары тапшырып, егерме көн Чаллыда ятты. Үз көче белән гадел керсен дип уйлады. Гөнаһ шомлыгына каршы, бер балл җитмәгәнлектән, конкурстан үтә алмыйча кайтты малайлары. Һаҗәр шуның өчен ел буе Газизҗанның тетмәсен тетте. Җитмәсә, Рафис аракыга тартыла башлады. Авылда йә үзе кебек укырга керә алмаган, йә эшсез ятучы дуслары белән очрашалар да бәйрәм итәләр. Ул салып кайттымы, Һаҗәр тагын Газизҗанга ташлана: «Бүтәннәр укып йөргәндә, әллә йөрәге янмый дип беләсеңме син аның? Имтиханнарын бирә алмаса да бер хәл иде. Гел юктан калды бит!»

Тыштан каршы әйтсә дә, ул эченнән хатыны белән килешә, аның алдында да, малае алдында да үзен гаепле итеп тоя.

Печән эше яңадан ике көн дәвам итте. Өченче көнне Газизҗан Чаллыга юл тотты. Рафисның бер ел буе өйдә ятуы аның тәмам җелеген суырган, аны кая да булса укырга кертү яисә эшкә урнаштыру өчен, ул җир читенә дә чыгып китәргә риза иде. Ләкин бу бару аңа юаныч бирмәде.

Әкмал аны бик җылы каршылады, эшнең нидә икәнен өч сүздән аңлап алды һәм Рафисның узган елгы имтихан нәтиҗәләрен сорап ректорга шылтыратты. Җавап озак көттермәде, әмма ул егылып китмәле иде: Рафис документларын тапшырган, әмма бер генә имтиханга да кермәгән булып чыкты.

– Үтерәм мин бу малайны! – диде Газизҗан, ярсуыннан нишләргә белмичә.

– Без аларны үтерә алмыйбыз, туганым. Алар безне акрын гына үтерәләр, – диде Әкмал, һәр сүзенә әллә нинди эчке мәгънә салып.

Газизҗан оятыннан шартлардай булды. Егерме көн Чаллыда нишләп акча туздырып яткан ул малай? Оялып та тормаган, әтисен дә, әнисен дә, башкаларны да алдаган.

– Ярар, үткән эшкә салават, – диде Әкмал. – Бүген үк Рафисны документлары белән чакырыйк. Бер-ике көн бездә кунак булырсыз.

– Нинди кунак булу?! – диде Газизҗан, урыныннан сикереп үк торып. – Мин хәзер үк юлга чыгам. Трактор көтеп тора.

– Бик йончыгансың бит. Ике көннән әллә ни булмас. Әгәр китсәң үпкәлим.

– Үпкәләсәң дә, үпкәләмәсәң дә китәм! – Газизҗан түшәмдәге салкынлык өрүче кондиционерга карап алды да полировкаланган зур өстәл аша аңа иелде. – Их, Әкмалетдин! Ипекәйләрне күрсәң син! – Газизҗанның тавышы йотылды, дымлы керфекләре еш-еш йомылды. – Саргаеп киптеләр бит!.. Ничекләр монда ятыйм мин!

– Бездә дә шул ук хәл, – диде Әкмалетдин, авыр сулап.

«Сезгә бит ул кеше баласы кебек кенә», – диясе килде Газизҗанның, әмма тыелып калды. Башларын игән хәлдә бер-берсенә карамыйча, алар шактый вакыт тып-тын утырдылар.

– Ярый, кузгалыйм мин…

– Арткы бүлмәгә кереп булса да, чәй эчик инде.

– Ачуланма, Әкмалетдин, тамагымнан барыбер берни үтмәячәк… Йөрәгем монда түгел минем… Бәйләгән кебек кенә утырам…

Туганын белгәнгә күрә, Әкмалетдин аны кыстамады.

– Рафис иртәгә үк туп-туры үзебезгә килсен. Документларын тапшыргач, мин кулдан килгәнчә булышырмын.

Кайткан көнне Газизҗан өйдә берни сиздермәде, тешен кысып булса да түзде. Икенче көнне Рафис үзе генә чакта аның күзләренә туп-туры карап:

– Йә, сөйлә, былтыр ничек тапшырдың син экзаменнарыңны? – диде.

Рафисның йөзенә кызыллык йөгерде, ләкин ул аңламаганга салышты.

– Ничек тапшыруымны сөйләдем лә инде.

– Хәзер дөресен сөйлә.

Рафисның күз алмалары сикерешеп куйдылар. Ул әтисенең бөтенесен дә белгәнен аңлады һәм башын аска иде.

– Йә, нишләп яттың син анда?

Рафисның яңакларына кызыл тимгелләр бәреп чыкты.

– Мин… – Ул тотлыгып торды. – Урамда хулиганнар кыйнады, акчамны да алдылар… Башымны күтәрә алмыйча яттым…

– Ник дөресен әйтмәдең?

– Сездән курыктым…

Юк, ышана алмады аның сүзләренә Газизҗан. Былтыр кайтып кергәндә, малае бер дә кыйналганга, йончыганга охшамый иде, җитмәсә махмырдан иде. Ул Рафиска бик озак сынап карап торды.

– Документларыңны алып, иртәгә үк Әкмалетдин абыеңнарга китәсең. – Ул ачу белән бармак янады. – Тагын шаярырга уйласаң – матри!

Рафис, икенче көнне Чаллыга китеп, бер кичтән әйләнеп тә кайтты, дөньясын онытып, китапларына ябышты. Газизҗан аның былтыр имтихан тапшырмавы турында Һаҗәргә әйтеп тә тормады. Инде хәзер, институтка керү өчен, акча хәстәрләргә кирәк иде. Һаҗәр башта ук мотоциклны сату ягын каерды, туганнары Әзһәр белән килешкән дә булып чыкты. Газизҗанның күңелен Фирдәүсәнең чакыруы җылытып торса да, ул мотоциклны сатуга теше-тырнагы белән каршы килде. Казанга киткән сурәттә дә әле ул кайчан була? Аннары Фирдәүсәнең уе үзгәреп куюы да бар бит. Ул очракта ике кулсыз калдың, дигән сүз. Ә акча табарга кирәк. Каян, ничек?

Аңа озак баш ватарга туры килмәде. Аларның тыштан тыныч кына агып яткан тормыш елгасы кинәт ярларыннан ташып чыкты да ярсып алга ыргылды… Ул көнне Газизҗан эштән иртәрәк кайткан иде. Капкадан керүгә, мотоцикл янында кайнашучы Рафиска күзе төште. Буыннары йомшарган, гәүдәсе чайкалып-чайкалып куя. Бүген бура күтәрешергә барасы иде, шунда төшереп кайткан, күрәсең.

– Кая барасың? – диде Газизҗан, ачудан йөзен бозып.

– Елгага, юарга…

Ул арада келәттән Һаҗәр килеп чыкты.

– Юып кайтсын инде, әтисе.

– Ник?

– Соң… Сатарга кирәк бит инде. Әзһәр әле генә кагылып чыкты.

Газизҗан аңа берни дә әйтмәде, ә Рафисны җиңелчә генә читкә этте.

– Салган килеш матайга якын киләсе булма, дип, күпме әйтергә кирәк?!

Ул мотоциклны сарай астына этеп кертте дә кистереп әйтеп куйды:

– Сатмыйбыз. Әле керә аламы ул укырга, юкмы.

Бу сүзләр Һаҗәргә җитә калды.

– Керә алмас шул! Син бит аның кеше булуын теләмисең. Аның сиңа үзең кебек җәен-кышын пычракта аунавы кирәк.

– Ул үзе теләми укырга! – диде Газизҗан, малаена ишарәләп. – Йә, әйт әле ничек имтихан биргәнеңне?!

Рафис аның каршына килеп басты да әнисенә ишетелмәслек кенә мыгырдап куйды:

– Әти, ярар инде!..

– Моңынчы түзгән идем, әйттердегез инде! – диде Газизҗан, бер хатынына, бер малаена карап. – Былтыр имтиханга кереп тә тормаган ул.

– Их син!

Газизҗан малаеның йодрыгы авызына килеп төшүен сизми дә калды. Ачудан аның күз аллары караңгыланып китте. Ул авызына җәелә баручы тозлы канны лычкылдатып төкерде дә Рафисның беләгеннән эләктерде һәм тимердәй бармаклары белән кысарга тотынды.

– Мин синең җаныңны алам!

Аның сөягеңне изәрлек кысуының ни икәнлеген авылда бөтен кеше белә иде. Рафис кычкырып җибәрде һәм, авыртуга чыдый алмыйча, җиргә чүкте. Һаҗәр чәрелдәп килеп иренә ябышты һәм аның беләгенә тешләрен батырды. Газизҗан аларның икесен дә селтәп җибәрде.