Дәверләр аһәңе

Ярар, кышлар үтте, урак өсләре җитте. Мин дәртләнеп комбайнчы ярдәмчесе булып эшләп йөрим. Беркөн кич клубта әле армиядән кайтуына атна да тулмаган Халит абый Һаҗәр белән сөйләшә дә сөйләшә. Авызлары авызда боларның. Һаҗәр чырык-чырык көлә дә көлә. Халит миннән өч яшькә зуррак та, чибәррәк тә, кап-кара кашлы, кап-кара күзле, үзе бик таза. Йөрәккә шом төште бит. Ярар, вечердан соң култыклашып барабыз. Безнең үзебез генә йөри торган урыннар бар. Гадәттәгечә, Сәрбиттиләр тыкрыгыннан төшеп, ындыр артына чыксак, олы өянке төбеннән Халит абый килеп чыкты. «Биш минут кына Һаҗәр белән әйләнеп килик әле, әйтәсе сүзем бар», – ди. «Сүзең булса, иртәгә клубта әйтерсең», – дим, Һаҗәрне читкәрәк каерам, ә ул аңа таба тартыла. «Әйтсен инде, Гаҗҗан, биш минутка ни булган», – ди, башын кыегайтып, күз чите белән генә әле аңа, әле миңа карый. Ул шулай караса, аяк астында җир чайкала иде минем. Ушыма килгәнче, Халитне култыклап та алды, китеп тә бардылар. Мин башыма күсәк белән органдай басып калдым. Күктәге йолдызлар һәрберсе машина фарасыдай гөлт-гөлт итте минем өчен. Әллә инде бөтенләй баштүбән әйләнделәр микән – хәзер әйтә алмыйм. Менә чабулыйм урам буйлап дурак сыман. Авылның әле бер төшенә, әле икенче төшенә барып бәреләм. Йөрәгем белән җир сөрәм мин хәзер. Шулхәтле чабуладым, әгәр танкта булсам, авылда бер генә исән өй дә, бер генә исән каралты- кура да калмаган булыр иде. Ахырда каршыма килеп чыктылар болар. «Кая югалдың, без сине эзлибез дә эзлибез», – дигән булалар. Ярар, култыклап киттем Һаҗәрне. «Нәрсә сөйләде?» – дип сорыйм. «Сарыкларыгыз ничәү, сыерыгыз күпме сөт бирә, тавыкларыгыз күкәй саламы?» – дип сорады, ди, шырык-шырык көлә. Минем чабып җибәрәселәр килә, ну куркам. Элеккеләрендә ачуланыштык та татуланыштык – көндәшем юк иде. Хәзер бит Халит абый бар. Бөтен яклап миннән өстен. «Тагын сорасаң кереп китәм, көнче икәнсең, – ди бу. – Мин бит синең хатының түгел, теләгән кешем белән йөри алам», – дип тә җиффәрә. Менә әнәңнең койрыгы! Син хаклы түгел, дип әйтеп кара син аңа.

Ярар, ике көннән соң кич, култыклашып, Ык буенда йөрибез. Халит абый тагын килеп чыкты каршыга.

– Газизҗан, син Һаҗәрне миңа бир, – ди бу.

– Ничек бирим, ул сиңа фәлән тәңкәгә сатып алган перәнник түгел, – дим.

– Әгәр ул үзе теләсә?

– Теләмәячәк! Шулай бит, Һаҗәр? – дим.

Һаҗәр дәшми. Чак артыма утырмадым.

– Һаҗәр, син ризамыни?

– Ул бит мине үлеп яратам, ди…

– Ә мин?

– Синең миңа андый сүз әйткәнең юк ла, Газизҗан…

Менә әнәңнең койрыгы! Ишетмәсәң ишет, колагың булса тишек. Йә, син нишләр идең, ни дияр идең шушында?!

– Соң, – мин әйтәм, – билгеле әйберне ник әйтергә?

– Ничек билгеле соң ул? – ди Һаҗәр.

Ипекәем менә, күзен дә йоммый.

– Син безгә комачаулама инде, Гаҗҗан, – диде дә Халит, мине читкә этеп җибәрде.

Тегеңә ничек сикергәнемне дә белмим. Без бәйләнешә башлауга, Һаҗәр юк кына булды. Мәче кебек җитез идем мин, ару сугыштык. Бер сүз дәшмибез, мыш-мыш бәрешәбез, тибешәбез. Ну ул суккач, күздән утлар күренә, шулай да һаман чигенмим. Ахырда эләктереп тә алды, Ык ярыннан суга атты бу мине. Оят булса да әйтим, үкереп елап чыктым судан. Авыртудан түгел, хурланудан еладым. Икенче, өченче көнне дә шул ук хәл кабатлангач басылырга туры килде. Басылмый кая барасың? Ну, эчтә ут яна, түзешле түгел. Нинди генә уйларга кереп бетмәдем. Сөйләргә дә оят, валлаһи. Башта Халитне үтермәкче булдым. Яшеренеп торып, лом белән башын ярырга. Аннары Һаҗәр миңа каламы соң? Юк, билгеле. Калмасын! Аңа да, миңа да булмасын. Ә кемгә була? Ул Халитнеке ни, Сабирныкы ни, башка берәүнеке ни – барыбер минеке түгел бит инде. Башыңны ташка орсаң да минеке түгел. Мин төрмәдә черергә тиеш булам. Кеше үтерү дә берни дә түгел икән. Хәзер уйлап хәйраннар калам. Ничә мәртәбә әзерләнеп беткәч, әллә ничек туктап калдым. Атлы эштә эшләгәндә, минем атка чыбыркы белән дә сукканым булмады. Ипекәем менә! Ә кеше үтерергә әзер идем. Аучы Нурулла абзыйның мылтыгын урларга да әзерләндем. Башка төрле юллары да уйланылды. Алланың рәхмәте, берсен дә тормышка ашыра алмадым. Акрынлап күндем, суындым. Суындым диюем – үч алудан суындым, диюем. Һаҗәр барыбер минут та күңелдән чыкмады. Клубка сирәк чыга башладым, йокы качты. Ә Һаҗәр ник бер кыенсыну сизсен! Мин дә дәшмим, йә читкә карап, күрмәмешкә салышам. Ә ул, берни булмагандай, элеккечә шаярта, үрти, үпкәче, ди, ярар инде, дус булып калыйк, ди. Таштай каткан күңел һаман эри бара.

Шулай ни үле, ни тере йөргәндә, безнең язмышларны бөтенләй көтелмәгәнчә борып җибәргән бер вакыйга булды. Халитне машинасы белән чәчүлек орлык ташырга куйганнар иде. Чәчүне төнлә бетерәләр, машина тартмасында дүрт центнерга якын орлык кала. Чип-чиста бодай, төн заманы. Тота да үзләренә бушата бу моны. Элек-электән аларның нәселе кеше әйберсенә кызыга торганрак. Икенче көнне агроном эшне сизенә. Утыртып куйдылар Халит абыйны. Юк, нишләптер сөенә алмадым мин моңа. Бернинди алдашусыз әйтәм. Клубта бөтен авыл белән иптәшләр суды ясап, аны порукага алдылар. Ул кабат шофёр булып эшли башлады. Әмма Һаҗәр аның белән арасын кырт өзде. Әтисе белән әнисе: «Әгәр шул карак белән йөрсәң, өйгә кайтып кермисең», – дигән булганнар. Бусын мин соңрак белдем.

Ярар, без тагын Һаҗәр белән дуслашып киттек. Дөньяның гел бертөрле генә тормаганын аңлаган идем инде мин. Халит тә янәшәдә генә, башкасы да табылыр. Һаҗәрнең аның кояшы теләсә уңнан чыга, теләсә сулдан чыга. Тимерне кызуында сугып калырга, дигән уйга килдем. Иң элек әнкәйнең кылын тартып карарга кирәк, ә үземнең кыюлык җитми. Беркөн күрше Габдулла абзыйга кердем. Туп-туры сөйләп бирдем моңа. «Оештырабыз, читәнгә чәпәгән җылы сыер тизәге шикелле ябышырсыз», – ди. И хак та әйткән мәрхүм… Габдулла абзый чыннан да оештырды, әнкәй мине өйләнергә үзе кыстый башлады. Һаҗәргә сүз каттым – ул да каршы түгел кебек. Ну шулай да эчендә миннән шәбрәккә тәмгысы бар сымак. Әти-әнисе безнең нәселне бик хөрмәт итә иде, каршылык булмады, шартлатып өйләнештек тә куйдык. Ярты елдан Халит абый да өйләнде. Минем өчен дөнья түгәрәкләнде. Колхозда җанымны биреп эшлим, ихатада бер минут тик торган юк. Акрынлап сизәм, Һаҗәрнең уй гел күңел ачуда, матур киенүдә, ә әнкәй белән безгә эш. Шуның өстенә безне борчак урынына куыра, әле тегесе, әле бусы ошамый. Төзәтмәкче инде бу безне. Тимер борчак белән бер, чәр дә чәр, чәр дә чәр. Аракы-мазар эчсәм, бөтенләй кара яу. Дөнья булгач, анысын да капмый булмый. Көне-төне эшләп таштай каткан тәнне ничек язасың? Күңелне дә шул күтәреп җибәргәндәй була. Аның бит хәзер авылга концерт-спектакле дә килми. Халык йөрми дип. Ничек йөрмәк кирәк, еллар буе акча күрмәгәч? Элек без, тавык күкәе биреп, кинога керә торган идек. Хәзер ике-өч сәгатькә фәлән мең керерлек булмаса, синең авылыңа йөз ел буе сыңар артист та әйләнеп карамый.

Тагын чана читкәрәк салулады бугай. Ярар, чәрелдәвенә генә түзәр дә идең. Тора-бара туган-тумача, дус-иш тә бездән бизде. Алар килсә, утырып сөйләшергә, табын әзерләргә вакыт тапмый, ашык та пошык, зар да моң, чир дә хаста. Хәзер безнекеләр дә, үзенекеләр дә ник бер аяк бассын безнең өйгә. Шулай итеп, гел өчебез калдык без. Ипекәем менә! Ә урамга чыкса, элеккечә ихахай да михахай. Малай тугач, бөтенләй баш бирмәскә әйләнде бу. Минем малай көткәнне белә иде. Үләм малай өчен, ашап бетерәм тегене. Шуңа аркаланып, кол урынына җигә бу мине. Идән юмыйм да кер генә юмыйм – калган бөтен эш миндә. Эшләвен эшлим дә, бу бит туктаусыз бәйләнә, һәрнәрсәдән гаеп таба, әле су тамызгансың, әле чиләкне шыпылдатып куясың, әле бәрәңгене сай күмгәнсең, әле кишерне әйбәтләп сирәкләмәгәнсең, әле малларга күп салгансың. Май исеңә чыдамалы түгел дип, мунчага куа да мунчага куа. Мин кайбер көнне тракторда эшләп, җеп өзәрлек тә хәл калмыйча кайтам. Мунча хәстәрләп, мунча керү түгел, чишенеп тә торасы килмәгән көннәрем күп була. Гәйкене артык борсаң, болтны өзә. Тешне кысып түздем-түздем дә куып кайтардым мин моны өенә. Бала истән чыкмый – тагын барып алдым.

Ярар, өлешеңә – көмешең дип, ризалашып беткән идем мин. Нинди гөнаһларым булгандыр, безнең язмыш өстенә тагын афәт канатын җәйде бит. Кинәт кенә Халитнең хатыны үлеп китте. Элек тә качып-посып самогон сатып яткан Халит, хатыны үлгәч, эшне аракыга көйләп җибәрде. Балалары булмады, өйдә япа-ялгыз бу. Әтисе ягыннан бер туганы Түбән Кама шәһәрендә зур гына түрә, ди. Ялган аракыны эскерте белән шул кайтара тора, Халит аткара тора. Тирә-юнь авыл халкы гел шунда. Кибеттәгедән нык очсыз бит. Күп тә үтмәде, алыпсатарларга барлык ишекләрне киереп ачтылар. Бервакыт ишетәм, Һаҗәр Халит янына кергәләп йөри, диләр. Эштән соңарып кайту гадәтләре бар иде шул. Бер кичне юк бу. Киттем, Халитнең капка төбендә көтәм. Ярты сәгать кенә үткәндер. Пружина кебек кысылган инде мин. Һаҗәр капкадан килеп тә чыкты, күпме сыя – манчыдым мин моңа. Канауга кадәр тәгәрәде. Кулы ике урыннан сынган. Өч ай өйдә ятты. Эшли башлагач та, теге якка карамый, акыл керде моңа дип тынычланып кына килгәндә, тагын югала башлады.

Хәзер сукмыйм – үтерүең бар. «Ник барасың?» – дип сорыйм әйбәтләп. «Кызганам, – ди, – сөйләшеп кенә утырабыз», – ди. «Бар, бер сүзем юк, аның белән яшә», – дим. «Сине генә яратам», – ди, елап муенга асылына. «Минем белән малайны кызганмыйсыңмыни?» – дим. «Бөтенебезне дә кызганам» – ди. Көзән җыерып егылганчы калтыранып елый. Сүксәң дә шул ук хәл. Хурлык булса да, Халиткә бардым. «Чакырып китергәнем юк, куып чыгарырга хәлемнән килми, яратам, тигәнем юк», – ди. Ипекәем менә, ялганлый! Мин бит халык күз алдында. Җир ярылса, оятымнан шунда төшеп китәргә риза. Ирлек намусы күлмәк түгел, аны каралган саен юа алмыйсың.

Ир-ат нишли инде бу очракта? Мин дә йөрәкнең януын аракы белән басарга тотындым. Тора-бара эчүгә гел күнегеп беттем. Өйдә аракы күп, соңыннан белдем, Һаҗәр тегеннән бушка ташып тора икән. Халит иң элек «Жигули», аннары йөк машинасы алып җибәрде, өч айда авыл уртасына кибет салдырып куйды. «Текә Халит» дигән кушамат тактылар үзенә. Беркөнне Һаҗәр: «Ферманы ташлыйм, барыбер акча түләмиләр, Халит кибетенә сатучы булып керәм», – дип кайткан. «Кер, – дидем мин моңа. – Малай миндә кала, бу ихатада мәңге эзең булмас!» Яңадан кабатламады, ну Халит белән элемтәсен дә өзмәде. Барса, азык-төлек, кием-салым да алып кайткалый бу. Мин шуларны күргән саен катырак эчәм. Эштә генә бу хурлыкны онытып торам. Туктамыйча эчеп торган чакта, аракы дөньядагы бөтен нәрсәдән дә көчлерәк, сиңа берни дә кирәкми. Ул синең эчеңә кереп, бөтен акылыңны да, җаныңны да суырып ала. Бер алгысысаң, матурлык та шундый ук исерткеч, аңа да каршы торып булмый, җиңеләсең. Эчеңдәге кешене кеше итә торган нәрсәләр суырылып бетеп, күңелең тәмам бушагач, яшәүнең дә кызыгы калмый икән аның. Бервакыт эштән кайттым, ул тагын тегендә. Иң элек бер ярты эчтем, аннары икенчесен эчеп бетерә яздым… Исәп үләргә. Сарайга чыктым. Егерме метрлы бау әйбәтләп урап, чөйгә элеп куелган. Алдым дагын туктап калдым. Үлемнән курку түгел, «асылынып үлде» дигән сүзеннән курку туктатты. Балтаны алдым да, бүкәнгә салып, туйганчы туракладым бауны. Иртән шаклар катып карап торам: соң асылыныйм дигән кешегә ихатада әйбер беткәнме?! Бу минем бауны түгел, үземнең юләрлегемне чапкалау булгандыр инде. Кабат андый уй бер генә мәртәбә дә кереп карамады. Үз-үзеңә тукыну һөнәр түгел. Гомер бер генә, тәкъдир каләме ничек кенә ачы итеп язса да, яшәп бетерергә тиеш без аны.

Ә син беләсеңме, былтыр ни булды? Халитне депутат иттеләр. Ипидер менә! Син моның ни икәнен белмисең бит әле. Безнең округтан мине гомер буе авыл Советы депутаты итеп сайлыйлар. Берсендә районныкы да булдым. Моңа мин дә, халык та күнеккән, йөз процент сайлыйлар да куялар. Ә былтыр ни булды дип беләсең? Безнең округтан минем кандидатура күрсәтелде. Берничә көннән Халит үзен үзе депутатлыкка куймасынмы?! Бер мандатка ике баҗай, дип көлүчеләр булган, минем үземнең моңа әллә ни эчем пошмады. Ә сайлаучылар ни күрсәтте? Сиксән процент халык Халит өчен тавыш биргән! Менә бусына үлеп китәрлек! Миңа депутатлык, болай әйткәндә, даром кирәк түгел. Хикмәт андамыни! Бу ни дигән сүз? Мин бит гомер буе авыл дип җан атам, сөягемнән тир акканчы эшлим. Соңгы елларда гел бушка. Ә кешеләр «текә»гә тавыш бирәләр. Ул гынамы! Чак кына җирле үзидарә башлыгы итеп сайламадылар тегене. Халыкка да таянып булмый микәнни? Югары оч Сәләхетдиннең Чаллыдагы җитәр-җитмәс кенә малае безнең ындыр артына ике катлы таш йортлардан урам салып маташа. Шәһәрдән килеп төзиләр. Ул да депутат ди. Әллә акыллылар юләргә, юләрләр акыллыга әйләнде инде? Нишләттеләр безне?

Ярар, тагын читкә салуладым бугай. Туктыйк лутчы. Озын сүзнең кыскасы, берүзем калдым мин, Фирдәүсә. Әнкәй вафат. Тору бер түбә астында, ашау бергә, ә үзебез аерым. Һаҗәрне элеккедән дә чибәр, диләр. Шулайдыр, ә миңа ул җен төсле. Ипекәем менә! Үгез үлгән, уртагы аерылган дигәндәй, күңелдән кисеп ташланган. Мәгәр кеше алдында ояты үтерә. Ул бит минеке булып хисаплана. Исереп тә кайта. Минем янәшәдә ул үлем фәрештәсе кебек. Үзе элеккедән чибәррәк, үзе газраил…

Хыялдагы ун баланың берсе булган, мин гомеремне багышлаган малай да үсеп җитте. Хәзер аңа егерменче яшь. Ул да минеке түгел. Эчкә керсәң – кара урман, кереп тормыйм – төнең җитмәс. Тик син сүземә ышан: бәләкәй чакта малай минеке иде. Хәзер чит инде… Кемгә таянырга? Таянсаң, һаман шул трактор утыргычының тимер артына таянасың. Тартып алмасалар. Әле аның җирен дә төрле якка тарткалыйлар бит, ни булып бетәсе караңгы. Элек дәүләткә таяна идең. Әйбер сорап та, чирләсәң дә, башкасына да. Хәзер анысының да исеме генә бугай. Югарыдагыларның үз нәфесләре котырып үз бугазларын алган. Аларда синең кайгың юк. Йөрәк күпме чыдар ярылмыйча… Тәмугта кеше яна торыр, аның урынына яшь ит үсә торыр, анысы янар, яңасы үсәр, дип сөйли иде әнкәй мәрхүмә. Мин дә шулай. Көлеп тә булмый. Хәзер мине «Керпе» дип йөртәләр.

Ниһаять, Газизҗан тынып калды. Сөйләгәндә, ул Фирдәүсәнең күзләренә берничә мәртәбә генә карап алды. Бу кадәр ачылып бетү аңа оят иде, шул ук вакытта үзендә бертөрле җиңеләеп калу тойды, гүя бетмәс-төкәнмәс үрдән күтәрелә торгач арып, инде егылам дигәндә, җилкәсендәге авыр йөктән котылды һәм җиңел атлап китте…

– И Фирдәүсә, синең дә тынычлыгыңны алдым, – диде ул, кыенсынып. – Ипекәем, әшәке кешедер лә мин…

– Үзебезне түбәнсетмик әле, Газизҗан. Кайнар чәй ясыйммы?

– Җитте, рәхмәт.

– Бәлкем, ваннада юынып чыгарсың?

– Кичтән генә мунча кергән идем…

Фирдәүсә аңа залга урын җәйде, үзе кече бүлмәсенә чыкты.

2

Фирдәүсә утны сүндерде, җылы одеялын ияк астына ук тартып куйганнан соң, күзләрен йомды. Шушы яшенә җитеп, ул йокысызлыктан интекмәде, ятып өч-дүрт минут үтүгә эри дә китә. Шуңадыр нервлары да тыныч, больница юлын таптаганы, ялгыз хатыннарга хас булганча, башым, йөрәгем, билем, дип ах-ух килгәне юк. Ләкин аның ансат кына йоклап китүенең кечкенә генә бер сере бар иде. Күзләрен йомуга, ул күңеле белән туган авылына, үзе тәгәрәп үскән чәчәкле болыннарга, чишмә буйларына, тау битләренә, әрәмәлекләргә, Ык ярларына күчә, аларның һәммәсен күрә, исен, тәмен, җылысын-салкынын, ягымлы җилләрен тоя, күктәге кояшын-аен, болытларын күрә һәм ничек изрәп киткәнен дә сизми. Менә Фирдәүсә тугай чәчәкләре арасына кереп китте, бал кортлары безелдәвен, чикерткәләр сайравын ишетте, гадәттәгечә Әби тавына күз салды, аның зәңгәр күк белән тоташкан урынында җыелган ак болытларны барлады, карашы белән Ык елгасының күз күреме кадәр арада таныш борылмаларына тукталып, элекке тегермән буасы булган урындагы берсе-берсе тау кадәр карт тирәкләр белән хозурланды… Менә ул күренешләр ничектер төссезләнә башладылар, табан астындагы куе яшел үлән дә, талгын җил дә чәчәктән чәчәккә күчеп безелдәүче бал кортлары да каядыр югалды… Алар югалды… Әмма күңел кылларын нәрсәдер җиңелчә генә тибрәтә иде… Ул кылларның тибрәлүе-яңгырашы көчәйгәннән-көчәя барды, сагыш тулы моң инде колакка да килеп керде, йөрәкне дә кузгатты һәм Фирдәүсәне, әле генә басып торган чәчәкле тугаеннан аерып, үзе белән алып китте… Таныш тугайларын күпме генә күз алдына китерергә азапланса да, ул үзенең тырышуларының файдасыз икәнен аңлады. Аның җаны һәм тәне аша бөтен зиһенен биләп, Газизҗан җырлаган җырның моңы агыла иде. Йокы онытылды, Фирдәүсә аны үзе дә читкә куалады, чөнки бик тә, бик тә кадерле ул моңны һич кенә дә югалтырга теләмәде. Ул моң бик ерактан – яшьлек иленнән үк үтә кадерле истәлекләрне ияртеп агыла иде… Фирдәүсәләр авылы Биштауда урта мәктәп юк, алар Аккүктә укыдылар, клубка да шунда йөрделәр. Газизҗан «синең истәлек» дигән җөй вакыйгасын бик ачык хәтерли ул. Укуларның әле башланган гына көннәре. Эссе кояшлы, мәшәкатьле җәйгә алмашка буяу исе аңкыган класслары, сары яфраклары, чекерәйгән йолдызлы салкынча төннәре белән сентябрь килүен яшь күңелнең иләс-миләс кабул иткән чагы. Фирдәүсә ул кичне Биштау яшьләрен көтмәде, танцы беткәнче үк авылга кыякламакчы булды. Мотоцикл белән каяндыр килеп йөрүче бер айнымас егет аламасы инде атна буе сагалап җанын корыткан иде аның. Теге бер тынга югалгач, Фирдәүсә мыштым гына клубтан чыгып сызды. Әмма ялгышты. Авыл башына җиткәндә, аны эләктереп алдылар. Мичкәдәй юан дусты белән бу теге егет иде. Фирдәүсә чырыйлап кычкырып җибәрүгә, авызын томалап, койма буендагы бишекле мотоциклга сөйри башладылар. Ул коты алынып тартышты, сукты, тибенде, ычкынмакчы булды. Шунда лас-лос чабып, Газизҗан килеп җитте. Килә-килешкә исерекнең берсен читкә селтәп атты, аннары Фирдәүсәне теге тазасының кулыннан ычкындырды. Шул арада икенчесе ниндидер озын нәрсә белән Газизҗанның йөзенә сыдырды. Алар өчәүләшеп сугыштылар. Фирдәүсә кычкырып елаудан башка берни дә кыра алмады. Сугышу теге исерекләрнең мотоциклга утырып качуы белән бетте. Газизҗан янына килгәндә, аның иягеннән кан ага иде.

– Газизҗан абый, яралангансың бит!

– Пүчтәк! – диде Газизҗан һәм кулындагы велосипед чылбырын селкеп күрсәтте. – Аның урынына трофейлы булдым.

Ярасындагы каннарын чишмәгә төшеп юдылар. Аның ияге уң яктан шактый нык ярылып киткән, каны туктарга уйламый иде. Газизҗан, кулъяулыгын дүрткә бөкләп, ярасын кысып тотты да:

– Ашыкма, хәзер велосипед белән генә илтеп куям, – диде.

Фирдәүсә:

– Кирәкми, үзем генә кайтам, – дип карышып маташса да, Газизҗан икеле-микеле сөйләр урын калдырмады. Ул сарайдан велосипедын, аптечкасыннан пластырь алып чыкты. Ярасын ябыштырып куйгач, велосипед рамына Фирдәүсәне утыртып, Биштауга юл тоттылар. Аларның башлары янәшә барды, Газизҗанның сулыш алганы ишетелә иде.

– Газизҗан абый, син ничек туры килдең соң?

– Басудан кукуруз урудан кайткан чак иде. Тавыш ишеткәч йөгердем… Быел ничәнчедә соң әле?

– Унынчы класста инде.

Аларның бөтен сөйләшүләре шул булды. Ләкин Газизҗанның гәүдәсеннән бәргән кайнарлык, басу тәмен сеңдергән май исе Фирдәүсәнең хәтерендә мәңге уелып калды… Әнә ул күрше бүлмәдә генә ята. Үзе һәм авыруы. Башка беркеме дә юк. Моң әле көчәйде, әле кимеде, Фирдәүсә әле кызышты, әле туңып калтыранды, төне буе керфеккә-керфек тә какмады, тәүлек буе киеренке эш эшләгәндәй арыды. Төннең икенче яртысында Газизҗанның сизелер-сизелмәс кенә ыңгырашуы ишетелде. Бәлкем, аңа ярдәм кирәктер? Фирдәүсә, аяк очларына гына басып, зал ишеге янына килде, бераз тыңлап торды, тавыш-тын ишетелмәгәч, кабат ятты. Сызылып таң ата башлаганда гына саташулы йокыга талды…

Газизҗан исә яткач та сүнде генә. Күрәсең, көне буе авыр кием белән юлда йөрү аны шактый талчыктырган иде. Әмма төннең икенче яртысында ул эченең коточкыч авыртуына уянып китте һәм чак кына кычкырып җибәрмәде. Ул ыңгырашмас өчен тешләрен кысты, ләкин авырту сулыш алдырмады, һәм ыңгырашу үзеннән-үзе бөтен җанның тартышуыннан бәреп чыкты. Аны залга йокларга керткәндә үк, Фирдәүсә шифалы су, компот, тагын нәрсәләрдер куйган иде. Чалбар кесәсеннән даруны алып эчеп җибәрергә кирәк, моның өчен хәл кирәк, иң мөһиме, бернинди тавыш чыгармаска кирәк иде. Шулчак Газизҗан Фирдәүсәнең бик сак кына зал ишеге янына килеп туктаганын ишетте. Ул тын алудан туктады. Фирдәүсә ишектән киткәч, тешен кыскан хәлдә тавыш-тынсыз кузгалып, даруын йотты һәм, эчемлекләр куйганы өчен, Фирдәүсәгә мең рәхмәтләр укыды. Бераздан авыртуы беркадәр кимегәч, ул җиңел сулап җибәрде. Ләкин йоклап китә алмады, чөнки йокысы инде артыгы белән туйган иде.

Иртән сәгать җиденче яртыларда ишек шылтыравыгы бик каты тавыш бирде. Фирдәүсәнең кабаланып атлавы, бераз тын торуы (күрәсең, тишектән кем икәнен карады), ишекне ачуы һәм елаган хатын-кыз тавышы ишетелде.

– Тынычлан, күршекәем, нәрсә булды? – диде Фирдәүсә.

– Трагедия, полная трагедия! – дип җавап бирде елак тавыш.

– Аңлатып сөйлә әле, Нәфисә.

– Кичә кич ул миңа звание булмаячак, диде.

– Булмаса соң! Әле сиңа кырык кына яшь ич. Өлгерерсең.

– Күпме алдап йөрде ул мине галстуклы ишәк! Хәзер, не будет, ди.

– Ачуланышканда әйтелә инде ул. Татуланырсыз әле.

– Никогда! Мин аңа телом и душой хезмәт иттем. Эштән китәм.

– Юләрләнмә, Нәфисә, хәзерге заманда эшсез калсаң?!

– Чакыручы бар.

– Теге озын адәмме?

– Ты что, аның белән күптән расчёт! Минем выступлениедән соң ул идиот сары чәчәкләр тотып менгән. Яңагына чаптым.

– Алай ук кирәкмәс иде, Нәфисә.

– Сары чәчәк – хыянәт билгесе.

– Тынычлан әле, чәй эчик.

– Юк, юк, мин телефонга гына кердем. Мужик һаман эшкә китмичә болганып йөри, бозау! Теге аптекарьшаның мужигына срочно шелтерәтәсем бар. Менә бит, Фирдәүсә апа, битемә ни чыкты.

– Кая, якынрак кил әле. Энә очы кадәр генә кызарып торамы соң…

– Бармак белән бассаң – больно же! – Аннары телефоннан номер җыйган тавыш ишетелде. – Але? Привет! Булдымы? Ну, ну, ну, ну… Хватит, не ври! Нәрсә бетчә?! Сытармын мин сиңа! Син ул одеколоныңны беләсеңме кайсы төшеңә тигер?! До обеда будет или нет? Ты что?! Биш остановка трамвайда шалтырап барыйммы?! Конечно, үзең киләсең! (Трубканы куйган тавыш ишетелде.) Беркем аңламый! Что за народ пошёл! Мин сәхнәгә сирәк чыксам да, һәр көн халык арасында. Каршы алам, елмаеп озатам. Ә чыгыш ясаганда… Соңгы мәртәбә кемнең юбилей кичәсен алып бардым әле мин? Плохо было что ли?

– Юк инде, бик әйбәт булды, Нәфисә.

– Ә аңа ярамый. Ул миңа ниләр генә әйтмәде. Мин аның пеләшен түбәсеннән маңгаена кадәр тырмадым.

– Син нәрсә, күрше, хулиганлык өчен җавапка тартулары бар!

– Үзен судка бирәм мин аның, бүлмәсеннән җилтерәтеп чыгарганы өчен. Минем свидетельләрем бар.

– Тырмадым, дисең бит.

– Мин хатын-кыз, закон минем якта. Төрткәләү белән тырмалау не одно и то же. Критиковать меня! Я же ради культуры. Томаудан сакланам, грипптан сакланам, баладан сакланам. Нәрсә өчен? Ради народа ведь! Нишләп бу ирләр барысы да идиот икән, ә? – Хатын тагын елый башлады.

– Мин бит күптән әйтә киләм, Нәфисә. Синең ирең берәү генә, аңа гына таян!..

Фирдәүсә күрше хатынын чыгарып җибәрде, килешли зал турысында тукталды. Газизҗан, йоклаганга салышып, күзләрен йомды, иртүк торып борчыйсы килмәде. Иркенләп юынсын, төзәтенсен, эшкә барырга әзерләнәсе бардыр, дип уйлады ул. Бер сәгать чамасы вакыт узгач, Фирдәүсә аны чәй эчәргә чакырды, ничек йоклавы, нинди төшләр күрүе турында кызыксынды. Газизҗан юынып чыкканда, өстәл әзерләнгән иде. Фирдәүсә аны кыстый-кыстый ашатты. Ул бүген Газизҗанга аеруча ягымлы, игътибарлы төсле тоелды. Больницага салсалар, сабыны-сөлгесе, теш чистарткычлары, чүәкләре бармы икәнлеге белән кызыксынды. Газизҗанның карышуларына карамастан, кулыннан сумкасын тартып алып, варенье, пакетка төреп өчпочмак, кыяр-помидор, ит, ипи кебек ризыклар салды, адресын, телефонын бирде.

Аннары алар урамга чыктылар. Бүген төнлә җылытып җибәргән, түбәләрдән тып-тып тамчылар тама иде. Бер урынга тукталгач, Фирдәүсә:

– Сиңа кирәкле кырыгынчы автобус шушыннан үтә, – диде. – Мин эшкә китәм, РКБ тукталышында төшәрсең. Әгәр ятарга салмасалар, туп-туры үземә кайт. Салсалар, хәлеңне белергә барырмын.

– Берүк килеп йөрмә, Фирдәүсә, – диде Газизҗан, кыенсынып. – Күрсәткән сый-хөрмәтең өчен дә зур рәхмәт…

Ул арада автобус килеп туктады, халык ишекләргә ташланды. Газизҗан, кыюсыз гына кереп, арткы тәрәзә турына килеп басты. Бик үк чиста булмаган пыяланы ул перчаткасы белән сөртте. Хәзер алар бер-берсен аермачык күрәләр иде. Фирдәүсә, чын күңелдән елмаеп, аңа кулын изәде, әмма Газизҗан, аерылырга теләмәгәндәй, җиңелчә генә баш селкеде, елмаерга тырышты, әмма нияте барып чыкмады… Автобус нишләптер һаман кузгалмады. Газизҗан тәрәзәне тагын сөртте, бу юлы җиңе белән сөртте… Автобус кузгалды. Ул Фирдәүсәгә омтылудан борынын пыялага терәде кебек… Ул ерагаеп күздән югалды, Фирдәүсәгә нидер булды. Аның өздереп каравы бөтен барлыгын өттереп алды… Соңгы каравы кебек. Нәрсәгә соңгы каравы? Фирдәүсәгәме? Дөньягамы? Аның агарып күренгән йөзе чарасыздан үз язмышы белән ризалашкан кешенең йөзен хәтерләтә иде. Ә карашы! Нәрсә язылган иде соң анда? Барысы да: сагыш, билгесезлек, курку, өметсезлек, хушлашу һәм рәхмәтлелек… Тукта, акылыңа кил, әнә ул караш… Әнә ул китте… пыяла аша… һәм Фирдәүсә барысын да аңлады: Газизҗан аңа бердәнбер таянычы итеп карагандыр…

Фирдәүсә өсте ябулы тукталышның утыргычына килеп чүмәште, кемнеңдер аягына басты, гафу үтенмәде, исерек дип уйладылар. Ул боларның берсен дә күрмәде, тоймады. «Нинди мәрхәмәтсез мин!» – дип уйлады ул, ниһаять. Ничек керә инде Газизҗан больницага? Ул бит биредәге тәртипләрне тамчы да белми. Кайсы ишеккә, ничек керергә? Чиратның иң азагында басып торачак. Анализларын биргәндә, бер буталачак, гел кирәк түгел ишекләр каршында сәгатьләр буе чират торгач, ялгышын әйтәчәкләр, икенчесенә барып басачак. Бүген эше бетмәячәк. Кич Һаҗәрнең апаларына китәчәк.

Газизҗан аңа дөньяда бердәнбер таянычы итеп карады, ә Фирдәүсә аны «эшкә барам» дип алдады. Ул бит бүген үз хисабына ял сораган, үз мәшәкатьләре артыннан йөрмәкче иде. Ул мәшәкатьләрнең беркайчан да бетәчәге юк.

– Исәнмесез, Фирдәүсә…

Фирдәүсә авыр уйларыннан айныр-айнымас башын югары күтәрде. Аның алдында шкаф биеклеге гәүдәсе белән каршындагы тугыз катлы йортны каплап, Зәбир басып тора иде.

– Исәнмесез, – диде Фирдәүсә һәм, үзе дә сизмәстән, аңа кулын сузды.

Аның көтелмәгән бу хәрәкәтеннән Зәбир каушап китте, чөнки аларның беркайчан да болай исәнләшкәннәре булмады. Ул, кабалана-кабалана, Фирдәүсәнең кулын кысты. Зәбирнең бармаклары сап-салкын иде.

– Кемнедер озаттыгыз, ахрысы?

– Авылдашым больницага килгән…

Фирдәүсә, март кояшыннан күзләрен кысып, аның озынча чибәр йөзенә карады. Зәбирнең йомшак коңгырт күзләре, калын иреннәре элеккечә елмаймыйлар, әллә арыганлык, әллә сагыш бөркелә иде. Тукталышта икәүдән-икәү торуларына ул аптырап куйды. Кешеләрнең автобуска утыруларын сизми калган, күрәсең.

– Ә сез нишләп йөрисез? – диде Фирдәүсә, җавапның нинди буласын алдан ук чамалап.

– Сезне очратырга дип килдем, Фирдәүсә. Ачуланмагыз, зинһар…

– Күпме болай йөрергә мөмкин соң инде, Зәбир? – диде Фирдәүсә, аны әрләгән кебегрәк итеп.

– Әйе шул… Теге атнада академия театрында яңа премьера. Әгәр карарга теләгегез булса, мин сезне чакырмакчы идем…

Фирдәүсә авыр сулап куйды. Зәбирнең тәкъдимен кире кагу да кыен, үзеңә тиң булмаган кеше белән бәйләнешләрне дәвам итүнең дә мәгънәсе юк иде. Алар биш-алты ел элек таныштылар. Зәбирне ул беренче күрүдә үк ошатты. Фәндә тоткан урыны бар, чибәр, күңеле белән сабый баланы хәтерләтә. Сирәк очрашсалар да, Зәбир аны театр, фән дөньясына алып керде, музейларга йөртте. Үзенә чакырмаса да, ул Фирдәүсәнең фатирында күп мәртәбәләр булды, чәй янында әңгәмә кордылар. Фирдәүсә тыныч кына, җай гына аккан тормышына ир-атның акрынлап керә баруын сизде, моны күңеле шатлык белән түгел, әллә ни хәвефләнерлек нигез булмаса да, борчылыбрак кабул итте. Таныш-белешләренең, күршеләренең гаилә хәлләрен белеп тору аның ир-ат затыннан гайрәтен чигереп бара иде, ахрысы. «Ялгыз яшәвең белән нинди бәхетле син!» дигән сүзләрне күпме хатын-кызлар әйтмәде аңа. Җан тынычлыгы һәм бәхет төшенчәләре аның өчен бер медальнең ике ягы кебек аерылгысыз иде. Танышып берничә ай үтүгә, Зәбир өйләнешергә тәкъдим ясагач, ул беркайчан да, беркемгә дә кияүгә чыкмаячагын әйтте. Зәбиргә кадәр дә, аннан соң да күпме ир-егетләр шушы саллы күсәк белән аның бусагасыннан кире куылдылар. Әмма Зәбир чигенә торганнардан булып чыкмады. Нинди генә бәйрәм булмасын, туган көн булмасын, ул Фирдәүсәне ничек тә җаен туры китереп очрата, котлый, чәчәген бирә, концерт-спектакльләргә дә чакыра. Фирдәүсә аңа баштарак ризасызлык та белдереп азапланган иде. Зәбир болай диде:

– Мин сездән берни дә таләп итмим, комачауламыйм. Күрергә, онытканда бер телефоннан сөйләшергә рөхсәт итсәгез, мин бик тә рәхмәтле булыр идем. Мин сезне яратам бугай, бүтән сезнең кебек якын иткән кешем юк. Әгәр сез кемне дә булса тапсагыз, күзегездән югалырмын…

Менә хәзер театрга чакыра.

– Зинһар, кичерегез, Зәбир. Бу араларда минем вакытым булмаячак, – диде Фирдәүсә.

Кат-кат гафу үтенгәч, Зәбир акрын гына китеп барды. Озын гәүдәсе бераз бөкрәйгән, чал керә башлаган чәчләрен җил тузгыта. Бик нык рәнҗеп киткән шикелле тоелды ул Фирдәүсәгә. Инде шактый ерагайгач, Зәбир, туктап, артына борылды, ап-ак тешләрен күрсәтеп елмайды да кул болгады. Фирдәүсә дә аңа кул болгап җавап бирде һәм әле генә килеп туктаган автобусның эченә үтте.

3

Ул Газизҗанны, чыннан да, чиратның иң азагында басып торган хәлдә тапты. Фирдәүсәне күргәч, ул күп еллар элек аерылган кешесе белән очрашкандай катып калды, ни елмаерга, ни дәшәргә белмәде.

– Мин эшемә шылтыраттым… Сиңа ярдәм кирәк булыр, дип килдем…

Газизҗан һаман бер сүз дә әйтә алмады. Ул бит инде Фирдәүсә белән мәңгегә хушлашкан иде. Бу хушлашу аның өчен коточкыч кыен, газаплы булды. Чөнки Фирдәүсә җир йөзендә Газизҗанның эч серен алып калган бердәнбер кеше иде. Һәм менә ул биредә!

– Нишләп килдең?

– Сиңа иптәшкә…

Газизҗан рәхмәт әйтмәкче булды, әмма әйтә алмады. Фирдәүсә әле бер, әле икенче ишеккә сугылды, кая керергә кирәклеген ачыклады һәм эченнән үзен туктаусыз битәрләде. Гомерен куркыныч астына куеп, үзен коткарган кешене алдарга тиеш түгел иде ул! Хәсрәтле бәгырь авазын, яралы җанын ачып биргән кешене алдарга тиеш түгел иде ул!

Врачка чират төштән соң гына җитте. Газизҗанга ятарга диделәр. Киемнәрен саклау урынына куеп, аны палатага урнаштыргач, Фирдәүсә врачны күреп, һәммәсен дә җентекләп сораштырды. Ул, Газизҗанның авыруы ашказаны асты бизендә булырга тиеш, тикшерербез, дәваларбыз, диде.

Арып-талып кайтса да, Фирдәүсәне бүген дә йокы алмады. Уйлары әле Газизҗанга, әле Зәбиргә йөгерде. Зәбир алдында гаепле иде ул, чөнки аны: «Мәңгегә кияүгә чыкмаячакмын», – дип алдады. Гаилә кору уен Фирдәүсә беркайчан да ташламады. Ә теге әйтелгән сүзләр ялган булса да, аларның ике җитди сәбәбе бар иде. Беренчедән, Зәбир инде бер мәртәбә өйләнеп аерылышкан. Фирдәүсәгә килгәндә исә, ул бүген дә гыйффәтле кыз, ирләр каршында үзен күкнең җиденче катындагы изге алиһә шикелле сизә. Үзеңне шундый югарылыкта тою искиткеч рәхәт, ләззәтле һәм горурлык хисе уята, теләсә кемнең йөзенә туры карау хокукы бирә иде. Икенчесе – Зәбирнең дүрт яшькә аңардан кечерәк булуы. Менә шушы ике сыйфат, Зәбирнең башка якларын хуплаган хәлдә дә, бизмән тәлинкәсен һич тә аның файдасына бастыра алмый. Әлбәттә, моны Фирдәүсә ачыктан-ачык әйтергә теләмәде. Ул чакта аның каршылыгын җиңү өчен мең төрле сәбәп табып, Зәбирнең ныклы һөҗүмгә күчүе дә бар ич. Ә инде «Мәңге кияүгә чыкмыйм!» диюе белән ул үзен баш итеп калдыра, аяк астында бөтерелүче ирләрне – Зәбирен дә, башкаларын да кертеп – үзеннән чигендерә, теләсә, артык якын китермичә янында йөртә. Ул аларның һәрберсенең кешелек сыйфатларын барлап, үзенекеләр белән чагыштырып карады һәм үзендә бик зур өстенлекләр күрде. Илле сумлык әйберне йөз сумга алучының оттыруы котылгысыз түгелмени? Алар аның белән тиңләшә алмагач, гаиләдә нинди тигезлек, уртак бәхет булырга мөмкин?! Фирдәүсә һәрвакыт зиһене белән күңелендәге әнә шул сизгер бизмәннең хөкеменнән чыгып гамәл кылды.