Аның исеме – Мәхәббәт / Имя ей Любовь

– Өйдән беркая да чыкма. Әдһәм килеп җитәргә тиеш. Минем барасы җир бар. – Шәйморат, шәп-шәп атлап, аска төшеп китте.

Элекке солдат, хәзерге активистларның берсе Сәгыйть яныннан кайтышлый, Шәйморат йорт хуҗабикәсенә, ягъни мөгаллимәгә, нәрсә әйтәчәген алдан әзерләп куйган иде инде. Миенә сеңдерерлек, үзәгенә үтәрлек итеп кыска, каты итеп әйтергә: «Гражданка, сезнең кемлегегез безгә бик яхшы билгеле. Сез – башкорт милләтчесе Касыйм Хафиз улының хатыны. Касыймның бу якларда кызылларга каршы бик каты көрәш алып барганын кире кага алмыйсыз. Сезнең каенатагыз Хафиз мулла да милләтчеләргә бик уңай караган. Фатихада торган. Хәзер аларның икесе дә дөньяда юк, әмма бу гына әле милләтчеләрнең якын-тирәдә теләктәше калмаган дигәнне аңлатмый. Шуларның берсе – сез. Әтиегезнең йорты конфискацияләнгән, монда яшәргә хокукыгыз юк. Хәзер үк чыгып китүегезне таләп итәм. Югыйсә…» Шәйморат үзе дә сизмәстән кобурасын капшап куйды.

Өйгә җитәрәк, берничә ат торганын күреп алды. Әдһәм килеп җиткән булырга тиеш. Таняны калдырып дөрес эшләгән! Юлдан талчыгып килгәннәрне карарга башы җиткәндер. Тик нигә ыгы-зыгы купкан? Берәү керә, берәү чыга… Солдат киемендәгеләрнең берсе Шәйморатка таба атлады.

– Иптәш командир! Әдһәмне каты яраладылар!

– Кайда?!

– Авылга бер-ике чакрым калгач кына. Ике мәртәбә аттылар. Икенчесе Әдһәмнең күкрәгенә тиде дә инде… Качты кабахәт!

Шәйморат дөбер-шатыр өйгә барып керде. Менә бит тагы аңа эләккән… Дусты сәкедә ята. Йөзе ап-ак. Шәйморат, якын-тирәсендәгеләрне этеп, аңа таба иелде.

– Әдһәм!

– Моннан китегез! Китегез, дим!..

Мөгаллимә тавышы. Шәйморат артына борылды. Кулына марля, ниндидер тартма тоткан хуҗабикә яралы янына килеп утырды. Шәйморатка тутырып, бер карап алды да:

– Түшен ычкындыр, – дип боерды.

Хуҗабикәнең җәрәхәтне ансат кына бәйләвенә, бармакларының йөгереп торуына карап торган Шәйморат аптырап китте. Ханымның куллары өйрәнеп беткән ләбаса!

– Ярасы авыр, – диде теге ишетелер-ишетелмәс кенә тавыш белән, – ләкин төзәлер.

Хуҗабикәнең бу сүзеннән күңелгә ничектер җылы булып китте. Рәхмәтле карашын аңа төбәде. Шулчак һичкайчан булмаганча аңлаешсыз тойгы кичереп, йөрәге дөрселдәп тибәргә керешмәсенме! Бу дөрселдәүне хәтта хуҗабикә дә ишетәдер сыман, уңайсызланудан нишләргә белми, аягына алмаш-тилмәш басып алды. Юлда әзерләп килгән сүзләр, хөкем карары баштан очып чыгып бетте.

– Хатыныгыз бер ярты сәгать элек чыгып киткән иде, – диде хуҗабикә.

– Ничек хатын? Дөрес… То есть… Шулай да… – Шәйморат буталды, югалып калуына ачуы килде. – То есть ничек инде Таня чыгып китәргә тиеш? Кругом дошман, засада!.. Кайсы якка китте?

Шәйморат атына атланды да хуҗабикә күрсәткән якка чаптырды. Авылдан бер чакрым чамасы үткәч кенә, тегенең каршыга килгән аты күренде.

– Но!.. Җәһәтрәк бул! – дип, үзе дә атын куалады. Таняның шат тавышы урманны яңгыратты:

– Шаймурат, мине эзлисеңмени?! Борчыласың, ә!.. Хафаланасың!

– Сине булмый, шайтанны эзлиммени? Кая чыгып юк булдың рөхсәтсез? Что за башбаштаклык?!

– Тынычлан! Акырма миңа ул тиклем, бүре күз! Күреп торасың бит бернәрсә дә булмаган. Һич көтмәгәндә кунак килеп төште миңа.

– Кемгә?

– Миңа! Пётр Семёнов. Питерда кызыл отрядка бергә язылган идек. Бактың исә, ул шушы якныкы! Андреевка дигән авылдан! Аны да туган ягына задание белән кайтарганнар. Ишетеп, мине күрергә килгән. Иң кызыгы: килүен килгән, ә кире китәргә икеләнә, бравый солдат! Ха-ха-ха!.. Башкортларга ышанып бетми. Менә шул. Әзрәк озатып куярга туры килде.

– Бу башбаштаклыгың соңгы тапкыр булсын, Таня! Семёнов иптәш мине күрергә тиеш, чөнки мин монда главный!

Шулчак Шәйморатның аты нәрсәдәндер өркеп, үрә басып читкә сикерде. Егет яндагы агачка чак башын бәрмәде, кулын күтәргән уңайга юан ботак җиңеннән эләктереп алды. Атны тынычландыргач кына әрнегән кулына игътибар итте. Нәрсәдәндер кистергән – беләктән кан сарка.

– Тиз бул, кулыңны бәйлим, – диде Таня. – Җикерергә остасың, ә атта йөрергә оныткансың!

Болай да ярсуын басып чак торган Шәйморатка җитә калды.

– Кирәкми! – диде дә атын авыл ягына куды. Кайтып җиткәнче, бер сүз дә сөйләшмәделәр.

Таня, Әдһәм белән килгән кешеләр тирәсендә әвәрә булып, ишегалдында торып калды. Дустының хәле өчен борчылган Шәйморат туры өйгә кереп китте. Хуҗабикә ялт итеп аңа борылды, яралы кулны күргәч, кашы җыерылды.

– Кая, бәйлим әле, агай, – диде. – Әлдә пуля түгел икән…

Бу йомшак тавыш янә егетне ихтыярсыз итте дә куйды. Ул, үзе дә сизмәстән, кулын хуҗабикәгә таба сузды. Сылу ханымны үзенең янында тою шулкадәр нык тәэсир итте, хәтта тыны кысылгандай булды. Тәне буйлап кызу кан йөгерде.

«Нидер була да куя миңа? Әллә нинди көче бар…» Яннан һич кенә дә, җибәрәсе килми бит, шайтан алгыры! Әнә кузгалды!

– Иптәш… Ханым… Туганкай!..

– Фәйрүзә минем исемем, агай.

– Әллә син шәфкать туташы булып эшләдеңме? Кулың бик килешеп тора!

Фәйрүзә әрнү катыш көлемсерәде.

– Шәфкать туташы… Безнең авылдан кемнәр генә үтмәде инде… Ул кичергәннәрне!.. Агы, күге, яшеле, сорысы, төссезе… Сез каһәрләгән старшина өе күп мәртәбәләр госпиталь булды. Ярдәм иттек инде һәммәсенә дә… Коткарырга тырыштык, Ходай бәндәләре бит.

Фәйрүзә, түр ягына барып, бер пакет алып килде.

– Иптәшегезнең гимнастёрка кесәсеннән чыкты.

Шәйморат хатны алды да өскә менеп китте. Элеккеге дусты Илнур Алпарскийдан иде ул. Илнур кантон ревкомы әгъзасы итеп сайланган иде. Әле генә рәис урынбасары иткәннәр икән. Дусты өчен Шәйморат ихлас куанды. Шулай булмый тагын, аны революцион көрәш юлына Шәйморат алып килде ләбаса! Эндәшмәс, кешедән тартынган, үз эченә йомылган, кыюсыз гына бер егет иде. Ваемсыз кыяфәтле… Шушы еллар эчендә менә дигән революция солдатына әверелде. Беренче очрашканда, көрәшче чыгармы дип, шикләнебрәк караган иде. Юк. Тырыш булып чыкты, башлаганын ташламый. Бу – көрәшче өчен әйбәт сыйфат. Хәзер үк фикердәшенә, соратнигына җавап язып җибәрергә! Дуслык сугыш кырында гына түгел, тыныч тормыш төзегәндә дә кирәк. Алар дуслыгы сынау үткән. Берничә ел элек Илнур дусты аклар ягында хезмәт иткән, башкорт отрядына әсир төшкән иде. Аны һәлак булгандыр дип, күпчелек бәхилләшкән иде дә. Тик Шәйморат кына ышанмады. Эзенә барыбер төште. Бикле келәттән урлап алып чыкты! Ач, хәлсез, каты кыйналган Илнурны берничә чакрым өстерәргә туры килде. Менә соңыннан юллар аерылышты. Яугир дустының контрревкомда эшләвен яңарак кына белде әле. Шәйморат янә хатка иелде Алпарскийның уртада язганнары күңелгә ничектер ятып бетмәде. Өйрәткән сыман. Монысы инде артыграк. Тагы Рәсүл байның йортын тартып алырга, туган-тумачасы булса, тизрәк куып чыгарырга кушкан. «Кулак» дип мөһерләнгән берничә кешене язган, аларга аяусыз чара күрергә кушылган. Ярый, ничек булса да бөтенесен дә тәфсирләп җәһәт кенә җавап язарга. Уйланып утыра торгач, кулына алган каләмен кире сумкасына тыкты. Юк, җавап белән һич ашыгырга кирәкми. Иртәгәсе көн бар бит әле. Хатны ашыкмый гына беткәнче укырга кирәк.

Соңгы юллары исә кәефне күтәргәндәй итте. Кемгә ошамасын инде мактау? «Эшне дәрт белән башлап җибәрдең, котлыйм. Син элек тә революциянең ярсу бер арысланы булдың. Партия нәкъ синең сымакларга таяна, синең кебекләр генә җиңү китерәчәк. Хәзер чын көрәш фронтта түгел, ә халык массалары арасында. Революцион аң, сизгерлек һәрчак юлдаш булсын, иптәш Төхвәтов!» Дусты, чынлап та, дөресне яза. Буржуа элементлар, кулакларга йомшаклык күрсәтергә ярамый. Югыйсә Шәйморат үзе дә хисләнеп, йомшара язып куйды. Төзәлер. Тагы нәрсә? Ә-ә! Бу як авыллар өен фельдшер сорарга кирәк.

Совет эшен җанландыру максатында, Шәйморат кантондан килгән ике иптәшне, авыл активистларын алып, күрше авылларга да барып кайтты. Рәис урынбасарына җавап язганга тикле, йорт хуҗабикәсен чыгарып җибәрергә туры килер. Сыйнфый дошманнар белән бернинди дә уртаклык булмаячак. Шәйморат үзенең кыланышы, эше белән мондагы ярлы-ябагайга үрнәк булырга тиеш. Бу – бүген башкарасы иң мөһим бурыч. Шулай дип уйлагач, үзенә ничектер кыен да булып китте. Шәйморатка хәзер ваграк эшләр белән дә булышырга туры киләчәк. Хатын-кызларның яңа тормышка мөнәсәбәтен ачыклау, дошманга теләктәшлек иткәннәренә чара күрү – бик күңел яткан шөгыль түгел.

Чыраена усаллык чыгарып, кашын җыерып, дөбер-шатыр килеп керде ул өйгә. Тик ачкан авызын ничек япканын да белми калды. Идәндә балалар тезелешеп утырган. Бер бүлмәдә – малайлар, икенчесендә – кызлар. Дәрес бара бит! Хәзер тора салып ул мөгаллимәне эшеннән бүлдерә алмый лабаса! Шулай басып торганда, бер активистның әйткән сүзләре искә килеп төште. «Баласына да, олысына да белем бирә мөгаллимәбез, бушлай укыта». Мондый авыр, катлаулы хәерче заманда килер буын турында хәстәрлек күрү – изге эш. Әгәр дә аны чыгарып җибәрсә? Нигә, шушында килеп укытып йөрер. Рөхсәт итәрләр. Үз өенәме? Ничек була инде? Шәйморат авыр итеп көрсенде дә өскә менеп китте.

Алпарскийга ул мондагы хәлләрне тасвирлап язды. Һәрбер соравына, шик калдырмаслык итеп, җентекле җавап бирде. Утыра торгач, янә өстәде: «Мәрхүм старшина өе тулысынча Совет карамагына күчте. Якын туганнары калмаган. Йорт безнең штаб ролендә, кирәк авыл активистлары да шунда җыела…»

Хатны Алпарский кешеләренә тапшыргач, күңел тынычлыгы кичерде. Түрдә янә Фәйрүзә белән очраштылар.

– Бала-чага кайда булды?

– Аларның сабагы бетте. Кич белән өлкәннәр киләчәк.

Шәйморат Фәйрүзәгә озак текәлеп торды. Эш белән мәшгуль хуҗабикә бу карашны тоймаганга салышты.

– Фәйрүзә сылу², бу заманда нәрсәгә кирәк ул мөгаллимлек?

– Миңа, бәлки, бер нәрсәгә дә кирәкмидер. Ләкин иртәгәсе көнебезгә кирәк. Бала-чага – шул иртәгебез инде.

– Совет хөкүмәте якты киләчәк турында хәстәрлек күрә. Пролетар, ярлы крәстиән баласына игътибарны арттыра. Аларның укытучылары да тик шушы сыйныфтан булачак.

– Иртәгә яңа мөгаллим тапсаң, иптәш кызыл командир, мине бала-чага янында күрмәссең. Ул юк бит! Башкорт баласы көтеп ятарга тиешме? Башкортстан ничек үсәр? Изелгән башкорт халкын томаналык капласынмы? Сыйнфый бүлем дигәнегез нәрсәдән гыйбарәт?

«Старшина кызы без күтәргән революцион идеяләрне кабул итмәячәк. Буржуаз милләтче. Касыйм әфәнденең фикердәше генә түгел, хәләл җефете дә бит ул…»

– Башкорт гаскәрләре үзләренең тар милли карашларының хата икәнен аңлап, кызыллар ягына чыкты. Синең ирең – Касыйм әфәнде – үзенең бәләкәй генә отряды белән безнең якка күчүдән баш тарта. Шулай бит?

– Кызылларның вәхшилегеннән соң! Смоленск полкы турында сез бит хәбәрдар.

– Сугышта төрле хәлләр килеп туа. Ләкин бу аңлашылмаучанлык соңыннан…

– Соң, шул аңлашылмаучанлык бик күп асыл башкортның башына җитте түгелмени? Аннан, Касыйм ирекле башкорт мохтариятына ышанды. Ул, ни, яшь тә, хыялый да…

– Нишләп исән сыман әйтеп куйдың? – Шәйморат сагайды.

– Мин аның үле гәүдәсен күрмәдем. Шулай булгач, бүтән төрле әйтә алмыйм.

Фәйрүзәнең азаккы сүзләреннән соң эчтә дөрләп ут кабынды. Юк, монысы инде сыйнфый дошманлык хисе түгел, ә көнләшү иде. Үз ире белән соклану, аңа тугрылык белән балкыган нурлы күзләр аны янә сихерләде. Хәтта Касыйм урынында булмавына күңелне үкенеч биләгәндәй булды. Кемне якларга, кемне сакларга белер иде Шәйморат!

«Тукта, кызыл командир, бу ни дигән сүз? Кая китеп югалды сыйнфый аңың? Дошман элементларына карата аяусызлык кирәк!» Бүген йөрәгендә шушы нәфрәтне уята алмаган Шәйморат шәп-шәп атлап китеп барды.

Кич түшәккә ятып күзне йому белән, әлеге нурлы караш, матур сын пәйда булды. Уң якка борылса да, сул якка борылса да, каршыда тик тора. Һич йокы алмый, күңелгә шундый рәхәт, шайтан алгыры!

– Сиңа нәрсә булды, кадерлем? Йокларга ирек бирми аунап тик ятасың. Алайса, мин сине хәзер сихерләп йоклатам… – Таня аңа сарылды.

– Күч, дим! Китеп ят тегендәрәк!

– Дурак!..

Таня, үпкәләп, аркасы белән борылды. Шәйморат янә үз уена чумды. Теге Касыйм дигән мулла малае, ялчысы, буржуаз калдык белән кайчан ярәштерделәр икән бу кызны? Бигрәк яшь бит! Бала гына йөзле, ә фикер йөртүе олыларча… Күзендәге көче соң! Назлы куллары белән Шәйморатны бер генә кочаклап җибәрсә… Елмаеп яткан җиреннән егет кинәт дерт итеп китте. Ул бит – бу төбәктә большевистик идеяләрне алга сөрүче иң баш кеше! Әгәр дә шушы уен югарыда сизеп калсалар… Була инде «кочакла!» Үзеннән-үзе әче көлгән сыман, соңгы сүзне кычкырып әйтте. Таня нәкъ шушы сүзне яхшы аңлый. Ялт итеп борылды да егетнең муеныннан кысып кочаклап алды.

– Давно шулай диләр аны, тискәребай! Хәзер чыда гына инде!..

* * *

Шәйморат бер атна чамасы тирә-як авылларда йөрде. Совет эшен җанландыру өчен җәлеп итәрлек кешеләр эзләде. Халык яңа властька күнегә башладымы, фикер алышулар ихласрак чыга. Үз эшеннән канәгать Шәйморат. Ышаныч ныгый. Яңа ярдәмчеләр дә табыла. Советларга җәлеп итү буенча үгет-нәсыйхәт эзлексез алып барыла.

Ихатага килеп керү белән, мунча алдының ишеге шыгырдап ачылып китте, һәм анда Таняның шәрә сыны пәйда булды.

– Шаймурат! Монда! Туры монда!

Кара син аны, кеше-кара күреп калыр дип тә тормый ничек чыгып баскан! Шайтан, һич оялу белми!

– Кер, күренмә! – Шәйморат ачуланып кул селтәде дә атын күләгәгә алып китте. Арып-йончып, тирләп-пешеп йөргәннән соң, ох, мунча бик таман булыр иде! Шәп эш эшләгән Таня. Молодец! Ул кайтуга дип ягып әзерләп куйган бит. Өйрәнә авыл тормышына!

– Таня, син үзеңне чын хуҗабикә кебек тотасың, молодец! – диде, эчкә кергәч, Шәйморат.

– Ну, а как же! Фигура бар! Тартынырлык бернәрсә дә юк!

– Тфү, шайтан алгыры! Мунча ягып куйган өчен мактыйм мин сине!

– Мунча? – Таняның тавышы сүнде. – Минем әлегә тиклем авыл мунчасын төтәткәнем юк. Гафу ит, мин яратмаган эш белән булышмыйм? Ә моны теге барышня әзерләде. Аңа килешә.

– Барышня?.. – Бу юлы Шәйморатның тавышы сүнде. Ул нишләптер мунча себеркесен читкә атып бәрде, шуннан кинәт кычкырып җибәрде. – Тизрәк чык! Миңа чабынырга кирәк! Марш!

– Кадерлем, мин уйлаган идем…

– Алайса, уйланып утыра бир! Мин тиз генә чабынам да чыгам! Бар, тегендәрәк уйлан!

– Бу торган саен ахмаклана бара, ахмаклана бара… – Таня җәһәт өстен каплады да чыгып тайды.

Шәйморат мунчадан кайтып кергәндә, Фәйрүзә бала-чаганы озатып йөри иде. Егеткә күтәрелеп бер генә баксачы. «Кара, монысы да минем кәефне боза…» Шәйморат узгынчы түгел ләбаса, ошыймы-ошамыймы – власть әһеле, аз гына булса да игътибар итәргә кирәк!

– Мунча ягып куйгансың икән, монысы өчен рәхмәт, сеңелкәш.

– Мунчаны Әдһәм өчен яккан идем шул, агай?

Ничектер җайсызрак килеп чыкты.

– Әдһәмнең хәле ничек?

– Арулана. Аякка басты дияргә дә була.

– Монысы өчен дә рәхмәт.

Фәйрүзә аңа тутырып карап алды.

– Мөгаен, соңгысы булмас. Мин рәхмәтсез дә ярдәм итәргә әзер.

Әйе, бу ханым белән уртак тел табуы авыррак.

– Әдһәм дустың – әйбәт, илгәзәк кеше. Сугыш күңелен үтермәгән.

«Кемгә төрттерә бу? Миңамы? Минем белән чагыштырганда, Әдһәм маңка гына бит әле!»

Фәйрүзә саф карашын аннан алмыйча дәвам итте.

– Өйдә, бүлмәсендә утыра. Алып чыгыш аны. Мунчада юынырга ярдәм итәрсең, үзенең хәле чамалы бит.

Шәйморатның баягы җитдилеге юкка чыкты, ул, тыңлаучан малайдай, Фәйрүзәнең артыннан иярде.

Кич белән аңа Илнур Алпарскийдан хат тоттырдылар. Берәр ашыгыч хәл итәсе мәсьәлә килеп чыкты микән? Егет пакетны ачты да хат юлларына күз йөгертте. Илдәге хәлләр турында җентекләп язган. Шәйморатның алып барган һәр эше белән хәбәрдар. «Тик менә соңгы вакытта уяулыкны югалтмыйсызмы? Элекке краском Төхвәтов иптәш, сез Совет биләгән йортта дошман элементлары юклыгын хәбәр иткән идегез. Сезнең хаталануыгыз бик сәер. Башкорт контрреволюционеры Йомаголов Касыймның хатыны шунда яшәп ятуы тагы да ныграк сәер. Бала-чаганың аңын агуларга юл куюыгыз үтә сәер. Шушы бозыклык хакында сезнең белмәскә тырышуыгыз, чара күрергә ашыкмавыгыз сәернең дә сәере. Ләкин бу хәлнең ревком өчен сәер булмавы да ихтимал. Буржуа, кулак элементларына, милләтчеләргә каршы нинди эшләр алып барыла, шул арада хәл итегез».

Элекке дусты «сез» дип кенә җибәргән. Биләгән вазифа кешене шулай нык үзгәртәдер. Гомумән, яшь кенә тол калган хатынның нинди зыяны тигән? Кем бу хакта хәбәр итеп тора? Шәйморат хатны йомарлап читкә ыргытты. Ләкин ул – монда партия тарафыннан җибәрелгән вәкил. Партия дисциплинасына һичсүзсез буйсынырга тиеш. Шәйморат аска төште. Фәйрүзәне Әдһәм яткан бүлмәдә очратты. Ярасын бәйли иде шикелле. Шәйморат аның чыкканын көтеп торды.

– Балаларга күптән сабак бирәсеңме?

– Авыл тыныч тормышка күчкән саен.

– Хәзер тыныч тормыш озакка килә. Дөнья пролетариатлары көннән-көн ныграк берләшә. Революция бөтен Җир шарында кубачак. Тыныч, гадел тормыш төзүче большевиклар партиясе китмәскә килде.

Фәйрүзә бер нәрсә дип тә җавап кайтармады. Шәйморат та бертын эндәшми басып торды, аннан һәр сүзенә диярлек басым ясап, өзелгән фикерен дәвам итте.

– Ул изүче сыйныфның ярдәменә мохтаҗ түгел. Син үзеңнең киләчәгеңне аңлыйсыңдыр? Ике башлы сәмруг кошның башын чапкан сыйныф өчен бер мөгаллимә язмышы өч тиенгә дә бәһаләнмәячәк. Жәл син миңа.

– Сәмруг кош үлемсез. Ул тагы да калкачак.

– Бу әйткәннәр Совет властена, точно, ошамаячак!

– Мин сәмруг кошны яклаганнан әйтмим. Ю-у-ук! Мәгъ- нәсез сугышларда күпме башкорт каны коелыр. Менә шул хәсрәткә сала мине.

– Башкорт милләтчеләре сүзен кабатлыйсың. Мин сиңа әйттем бит, алар җиңелде.

– Ачуланма миңа, агай. Мин берәүгә дә дошман түгелмен, тик шулай да әйтәм. Большевиклар мәкер, хәйлә, биргән вәгъдәләрен уйламаган җирдә боза килүләре белән җиңде. Синең кебек беркатлыларны файдаланып җиңәләр. Кирәгең беткәч… – Фәйрүзә тотлыкты. – Мин түгел, менә син бигрәк тә жәл, Шәйморат агай!

– Мин сине бу йорттан куып чыгарачакмын.

– Ку, алайса. Тик нишләп һаман кумыйсың?

– Куам, күр дә тор!

– Кумаячаксың.

– Ни өчен?

– Моны мин үзем дә белмим. Бәлки, син беләсеңдер?

Фәйрүзә, күзен тутырып, бер карады да түргә таба атлады. Тораташтай катып калган Шәйморат бераздан исенә килеп, Әдһәм янына барып керде.

– Шәйморат агай, син нишләп аңа акырасың?

– Эш буенча инде! Нигә, нык ишетеләме?

– Һо, ничек ишетелмәсен ди! Синең тавыш булсын да! Ә бит шушында килеп төшкәннән бирле, тик шул кыздан гына мәрхәмәт күрәбез…

– Үзең кайчан ныклап аякка басасың?

– Бүген баскан идем бит инде.

– Мунчага барганны әйтәсеңме?

– Ю-у-ук! Аңа тиклем үк болдырга чыккан идем мин. Һе-һе-һе… – Әдһәм буылганчы көлде. – Теге, кем әле?.. Җирәнкәй, Танякай чыккан да баскан! Һе-һе-һе… Өйгә ничек кире борылып кергәнемне хәтерләмим дә хәтта!.. Син котырынырсың дип, әйтмәм дигән идем дә, тик эчемне төртеп тик тора шул! Ай, хәтәр яшисең, Шәйморат агай!.. Бичәләр менә нинди була икән!..

– Тфү, шайтан алгыры!

– Мине юындырырга тиеш Сәгыйть агасы… «Мунча пәрие» дип укына-укына җан-фәрманга, өе ягына сыпыртты!..

Шәйморат дөбер-шатыр өскә менеп китте. Ярар, булганы булган, эш үткән, хәзер кайсына ачуланасың? Тизрәк онытырга кирәк бу хәлне.

Иң элек Алпарскийга җавап язарга. Ләкин тиешле сүзләр табылмый. Аны көтеп яткан Таня да йокыга китте. Шәйморат һаман утыра бирде.

Су эчәргә төшкәч, түрдә ни беләндер булышып йөргән Фәйрүзәне күрде. Нигә, ул да шулай соң ята микән? Якынлаша башлагач, тамагын кырды да аклангандай әйтеп куйды:

– Син баягы өчен нитмә инде. Миңа нык ачу тотма. – Аннан сулы чиләк янына килде. – Тамак кибеп китте әле. Мунча килеште шикелле. Безгә дип ягылмаган бул- са да.

– Дөресен әйткәндә, сине бүген кайтырсың дип уйлаган идем, агай.

Су сосып алган Шәйморат туктап калды. Чүмечне авызына якын китергәч, янә дә тукталды. Шуннан бер генә уртлады да кире куйды. Янә күтәреп алды. Бу юлы кинәнеп, рәхәтләнеп эчте.

– Рәхмәт

Бүлмәдән елмайган килеш чыгып китте. Өскә менгәч, җавап хатын бик тиз тәмамлап куйды.

* * *

Кантком рәисе урынбасары Алпарский килеп кергәндә, Шәйморат үзенең активистлары белән җыелыш үткәрә иде. Керүче «дәвам итегез» дип ишарәләгәч, сүзен бүлеп тормады, чыгышын дәвам итте. Алпарский нотык тотучыларны дикъкать белән тыңлап утырды, куен дәфтәренә кайчак нәрсәдер сызгалады. Соңыннан үзе илдә барган сәяси хәлләр турында сөйләде. Ревком рәисе урынбасарының килеп чыгуы активистларны дәртләндереп җибәрде. Тагы да утырырга ниятләре юк түгел иде, ләкин Алпарский үзе үк аларны чыгарып җибәрде. Бүлмәдә Шәйморат, Таня, Әдһәм генә торып калды.

– Шуннан, революциянең яшь лачыны! Ныгып буламы?

– Бик әйбәт, Илнур агай. Фәйрүзәгә рәхмәт, үлемнән шул алып калды бит. Даруын да тапты, үләнен дә, дигәндәй.

Илнур Алпарский Шәйморат ягына борылды.

– Син шул ханымны бик мактап яздыңмы? Мин хәтта берәр җаваплы эшкә тәкъдим итәргә җыенасыңмы дип аптырап киткән идем.

– Ул хакта башка да килүе мөмкин түгел. Мин бары Фәйрүзәнең эшләгән эшен генә санадым. Бүген балалар турында хәстәрлек күрү – изге эш!

– Әйткәнемчә, мөгаллимлек турында. – Алпарский бераз уйга калгандай итте. – Дөнья пролетарийлары берләшә. Бу – котылгысыз факт. Милләтләр бетәчәк, һәм дөньяда ике-өч кенә тел калачак. Ул – бөтен дөнья революциясенең иң зур казанышы. Революцияне кабызган бөек рус теленең роле, әлбәттә, артачак. Безнең бүгенге бурыч – шушы процессны тизләтү, анда беренчеләр рәтендә булу…

«Һич тел төбен аңлый алмыйм. Нәрсә әйтергә тели соң ул?» Бер аптырап, бер борчылып уйланды Шәйморат.

– Эшче-крәстиән берлеге! Шәп бит! Искелек аяк астында җимерелеп ятачак, шунда без өр-яңа тормыш – интернациональ гаилә корачакбыз! Аның бәләкәй генә үрнәген мин сездә күрергә телим! – Алпарский Шәйморат белән Таняга алмаш-тилмәш карап алды. – Яңача туй ясарбыз. Кызыл туй! Шәйморатка бу турыда элек тә аңлатылган иде. Хәзер җитди уйланырга вакыт. Сугыш вакытында бөтенесе дә булуы ихтимал, ләкин сез монда тыныч совет тормышы төзергә җибәрелдегез! Моны партия кушуы дип аңларга кирәк…

Менә ничек икән! Шәйморат ашыкмый гына җавап бирергә тырышты:

– Советларның соңгы дошманын дөмектергәч, партия кушмас борын ук өйләнәм.

– Эшче сыйныф вәкиле, партия солдаты Татьяна Дубинаның карашы ничек булыр әле!

– Мин, әлбәттә, никах мәсьәләсендә азатлык идеясен күтәрүчеләрнең берсе. Питерда бер төркем яшьләр, хәтта митинг та уздырган идек. Ләкин тормыш үзгәрә. Партия кушса, мин әзер!

– Менә нинди булачак яңа тормышны төзүче яшьләр! Революцион аңны уяткан бөек рус халкы вәкиленнән үрнәк алырга кирәк. Аның бөек телен өйрәнү – һәркемнең изге бурычы! Бар халыклар шул телгә күчәчәк. Менә шуңа да патриархаль тормышны сагынып елаганнардан ваз кичәбез. Безгә яңа мәктәп, Совет мәктәбе кирәк. Менә сиңа беренче Совет мөгаллимәсе! Башкорт ярлылары балаларын ул укытачак! – Алпарский, бармагы белән Татьянага төртеп күрсәткәннән соң, Шәйморатка төбәлде. – Хатыңда тагы да шәфкать туташы турында язгансың. Әйтерсең мәрхүм старшинаның кызыннан башка кеше юк! Бу эшне дә Татьянага тапшырабыз. Сугышларда катнашкан, кан-яраны гына күргән! Булдыра! Ә хәзер калганнарга чыгарга мөмкин. Шәйморат дус, синең белән икәүдән-икәү сөйләшәсе сүз бар.

Алпарскийның язылган хат буенча килгәнен аңлаган Шәйморат артык сүз әйтеп тормады. Иң мөһиме, рәис урынбасары эчендәгесен чыгарып бетерсен. Нәрсәләр эшлисен соңыннан Шәйморат үзе хәл итәр.

– Яудаш, көрәштәш дус, – диде Алпарский, аңа якынрак килеп. – Һәр мәсьәлә буенча вакытында аңлашыйк, ярыймы? Мәрхүм старшинага властьның нәфрәте юк, чөнки ул да, бичәсе дә революция кайнап чыкканчы ук авырып үлеп калганнар. Исән булса, кем белә… Сүз уңаенда, аның икенче бичәсе кая?

Бу сорау Шәйморатны аптырауга салды.

– Икенчесе дә булганмыни?

– Менә бит барысын да белеп бетермисең шул. Ә син ситуациягә хуҗа булырга тиешсең! Үзең авыз суын корытып мактаган теге ханым – өлкән бичәсенеке. Кече байбичәсе бөтен бала-чагасы белән былтырлары кинәт кенә юкка чыга. Чит ил буржуалары белән бәйләнешләре бар, имеш, дигән хәбәрләр дә йөри. Син мактаган… Йә, ярар, бетте… Монда яшәп яткан ханымның әтисе дә, дәү әтисе дә, хәтта каенатасы да – хаҗилар. Ә ике агасы!

– Алары турында бөтенесе дә мәгълүм. Галимҗанны Смоленск полкы атып үтерә. Икенчесе исән калып, кызыллар ягына күчә. Сугышларда катнаша…

– Әйе, кызыллар ягында һәлак булды Хәкимҗаны. Болар бөтенесе дә әлеге ханым файдасына. Ләкин безнең өчен иң мөһиме шунда – ул контрреволюционер Касыймның бичәсе! Ә ул бандит аклар белән дә, кызыллар белән дә кайнашып тик йөрде! Кушылмады берәүгә дә. «Без ак та түгел, кызыл да түгел. Без башкортлар», имеш. Син акларга маташкан ханымны да миңа күрергә туры киләчәк! Ярар, ияреп йөрмә! Үзем сөйләшә алмыйммыни мин?

Илнур Алпарский Фәйрүзәне балалар укыткан бүлмәдә очратты. Әдһәм кызга кем килеп төшкәнен аңлаткан иде инде. Үзенә тишәрдәй итеп караган зур хуҗа алдында әллә ни каушавын белдермәде хуҗабикә. Ахыр, рәис урынбасары тирә-ягын сөзеп карап чыкты. Сәкедә икмәк ашап утырган ике кыз баланы күргәч сорамыйча булдыра алмады.

– Болары кем була?

– Ятимнәр, – диде хуҗабикә. – Алар хәзер авылда байтак. Кемнең әтисе, кемнең әнисе… Ә болары үксез. Бу йортта аларны куып чыгармыйлар.

«Һм-м», – дип куйды Алпарский. Шуннан балаларга чыгып торырга кушты.

– Кайчак синең турында да канткомга җылы сүзләр килеп ишетелә, – дип башлады ул. – Бүтән төрлеләрен дә ишетәбез. Син Касыйм Йомаголовның хатыны бит әле. Шулай шул. Мин аның туган авылы Чуаркүлдә булганым бар. Тик шунысы гаҗәп: анда Касыймның хатынын хәтерләүче юк! Кайчан яшәп киткән, ни өчен белмиләр? Бик тә серле тарих. Бәлки, син аның хатыны да түгелдер? Дөнья, ни, имеш-мимеш белән дә тулы кайчак… Гайбәтчеләр һәрчак булачак!

Фәйрүзә күзен зур ачкан килеш ревком рәисе урынбасарына карап тора бирде.

– Әгәр дә аның хатыны түгел икәнсең, бу синең үзең өчен әйбәт! Партия агайларыңның каһарманлыгын хәтерли. Партия ул бөтенесен дә хәтерли! Бөтенесен дә белә. – Алпарский тавышын әкренәйтә төште. – Синең турыда «буржуа элементы яшь буынның аңын томалый» дигән шикаять килгәне булды. Без аңа игътибар итмәскә тырыштык. Ни өченме, чөнки син агайларыңның сеңлесе. Дөрес, без аларга тоттырган шикелле, сиңа да корал тоттыра алмыйбыз, ләкин мылтыктан да көчлерәк корал бар. Ревком үз гәзитен чыгара, халык арасында листовкалар тарата. Нәкъ әнә шуларның берсендә үзеңнең сыйныф вәкилләренең йөзен фаш иткән әйбәт бер чыгышың басылуы ихтимал. Бөтен йөрәгең белән яңа тормыш төзүчеләрнең идеясен яклавыңны белдерә аласың. Мәктәбең дә, йортың да үзеңә калыр. Йә, ничек? Эндәшмисеңме? Без үгетләгән кайберәүләр, каршы икәннәрен белгертмәс өчен, «уйлармын» дип җавап бирәләр. Ә нәкъ шушы сүз аларның чын йөзен фаш иткәнен башларына да китермиләр… Шуннан без аларны уйлатабыз, һе-һе-һе!.. «Уйлармын» диләр, ә күзләрендә нур сүнгән. Күз бөтенесен дә әйтә, бөтенесен дә аңлата. Сүнгәч сүнсен инде, дибез без дә, һе-һе-һе!.. – Алпарский көлгән җиреннән кинәт җитдиләнде. – Ә сиңа, сылукай, чынлап та уйларга кушам, чөнки… чөнки бүтән юл юк.

Фәйрүзәнең бернәрсә дип җавап бирмәве аңа ошады гына. Алпарский елмайды.

– Без гуманлы җәмгыять төзибез. Анда белемле кешеләр күп кирәк булачак. Сезнең дә тырышлык исәпкә алыныр. Озак уйлама, дәрт белән безнең изге эшкә кушыл!

– Ләкин уйлау да начар түгел бит. Безгә җибәрелгән егетләрегез дә уйлап, акыл белән эш итәргә тырышалар, – дигән булды Фәйрүзә.

– Һо, алар бит иң аяусыз сугышларда катнашып җиңеп чыккан егетләр! Ак этләрнең умыртка сөяген сындыручылар! Аларны бөек рус пролетариатына ияртеп чыгарып кына җибәр, теләгән илгә барып, түнтәрелеш ясаячаклар! Изелгән мескен башкорт баласы дип кем әйтсен! Бөек рус халкы аларга ышана!

– Бөек башкорт халкы да.

– Нәрсә дидең? – Алпарскийның муен тамыры бүртеп чыкты.

– Бөек башкорт халкы да андыйларга ышана.

Никадәр сак булырга тырышса да, бу юлы Фәйрүзә телен тешләп кала алмады.

– Бөек, димәк?

Алпарскийның тавышында янау чагылгандай булды.

– Әйе, бөек, чөнки ул – сәламәт халык.

– Тәк-тәк… Башлагач әйтеп бетер инде… «Сәламәт» дигәнне ничек аңларга тиеш без? – Комиссар мәкерле елмайды.

– Угрылык юк, чөнки ул сәламәт. Фахишәлек юк – сәламәт. Коллык юк, чөнки ул – сәламәт милләт. Гаилә иминлеге…

– Җитте! Ә син ашаткан ятимнәр кем?!

– Тере ятимнәр юк. Ә боларның әти-әнисе – сугыш корбаны. Йә авырып үлгәннәр. Ятимнәрне халкыбыз чыгарып ыргытмый, туганнары үзләренә ала, хәленнән килгәнче карый.

– Сәламәт милләт булгач ни, шулай килеп чыга инде. – Алпарский мыскыллы көлемсерәде.

– Халыкның рухы сәламәт булганда, аны берәү дә юкка чыгара алмый.

Алпарскийның йөзе җимерелде. Кулы кобура тирәсендә йөри башлады.

– Ә хәзер наганыгызны миңа төби аласыз, – диде Фәйрүзә тыныч тавыш белән.

Алпарский ашыкмый гына кулын төшерде. Үзе сынаулы карашын һаман кыздан алмады.

– Ачыктан-ачык үз карашын белдергәннәр куркыныч булмый ул! Үзең әйткән сәламәт рухны ныгытырга омтылгач, мин каршылык күрсәтә алмыйм, сеңелкәш. Иркенләп эшләр өчен нинди юллар барлыгын әйттем. Буржуаз искелекне ташларга тиешсең, югыйсә азагы аның бик үкенечле бетәчәк. Юк-юк, аңламаганга салышма, кирәкми. Туры җавап бирергә туры килер, йә…

Шулчак ишек ачылып китте.

– Иптәш Алпарский! Монда авыл ярлылары җыелып килде, сезне күреп калырга телиләр. Менә үзләрен чак тотып торам! – Шәйморатның көчле тавышы бөтен бүлмәне тутырды. Ул арада теге ике ятим кыз да Фәйрүзәгә килеп ябышты.

– Җыелалар дисең инде! Совет власте белән кызыксыналармы? Менә шулай ул! – Алпарскийның кәефе күтәрелеп китте. – Халык белән һичшиксез очрашырга кирәк! Әйдә, алайса, бәләкәй генә митинг оештырып алыйк. – Ул Фәйрүзә ягына карап алды. – Мин әйткәннәрне онытма!

Алпарскийны озатып чыкканда, Шәйморат Фәйрүзәдән борчулы, хәсрәтле карашын яшерә алмады. «Ничек кайгыртучан карап алды, – дип уйлады Фәйрүзә. – Мин үземне якларга өйрәнгәнмен инде». Шулай да күңелне биләп алган хәвеф тойгысы бу юлы һич кимемәде.

Кантонга кире кайтышлый Алпарский шушылай дип уйлады: «Фәйрүзә соң ничек усал карый. Һушны алырлык матур күзле. Ә ул басып торулары… Урманда йөргән Касыйм бандит өйләнәм дип юкка гына үз үлеменә ашыкмаган икән! Тотып булмас башкисәр иде бит! Шайтан алгыры… Шайтан алгыры, тутырып-тутырып карап алулары!»

Алпарский киткәннән соң, Шәйморат белән Әдһәм озак кына тышта басып тордылар. Берзаман Әдһәм, иңбашларын селкетеп, тавыш-тынсыз гына көләргә керешмәсенме!

– Нинди кызык таптың? – Шәйморат тәмам аптырады. – Көләрлек итмәде ләбаса!

– Үзең уйлап кара, Шәйморат агай, тиздән сине өйләндереп куячаклар. Менә нинди җаваплы бурыч! Ярар. Улларың сиңа охшап үсәр, ә кызлар булса? Әниләренә охшарлармы? – Әдһәм хәйләкәр елмайды. – Әниләре сыман мунча ишегеннән күкрәк киереп басып чакыра башласалармы: «Кадерлем, җәһәтрәк!»

Шәйморатның ачуы кабарды.

– Хәзер кирәгеңне аласың!

– Соң, нык кызык булды бит. Син мунчага кереп, ике-өч минут вакыт үттеме-юкмы, тузына-тузына Таня кайтып керде. Безгә күз дә салмады! «Дурак есть дурак», – дип кабатлый-кабатлый дөбер-шатыр өскә менеп китте.

– Шуны тешең төшкәнче сөйләрсең инде!

– Тагы бер кызыгы калды!.. Фәйрүзәнең җавабы. Аны мин генә ишеттем: «Минемчә, ул камил акыллы», – диде.

– Шулаймы?

Инде Шәйморатның балкып киткән йөзен күргән Әдһәм эндәшми генә баш чайкап куйды.