Аның исеме – Мәхәббәт / Имя ей Любовь

* * *

Талип абый урманга китеп барганда ук яңгыр пыскаклый башлаган иде инде. Эшне тәмамлап кайтырга чыкканда да туктамады. Агачны күп төямәде, тау менәсе, тау төшәсе бар. Бәласеннән башаяк. Машина гүли-гүли авыр борылышларны үтә. Һәрберсен үткән саен, Талип абый җиңел сулап куя. Авылга да чакрым ярым чамасы калды. Бу якны яхшы белә. Инде күз йомып та кайтып җитәргә мөмкин. Тәҗрибәле шофёр ул. Авариягә-фәлән юлыкканы юк. Мондагы урман-тауны, борылышларны җиңел генә үтәрмен димә. Осталык кирәк. Тик менә томанлап торуы начар. Ярар, тормыш томаннары, борылышлары аны болай да аямады. Барыбер бөтенесен дә ерып, җиңеп килә бит әле. Бирешкәне юк. Аларның заты шулай. Барысы да – искиткеч тырышлар. Бер урыннан китереп бәрә тормыш, икенче урыннан. Кагынасың-сугынасың да алга китәсең. Тик бала язмышы белән бәйләнеп куюы начар. Бигрәк көтелмәгәнчә килеп чыкты. Бигрәк көтелмәгәнчә… Шул сызландыра йөрәкне. Кичә кызыннан хат килеп төште бит әле. Шундыерак хат көтә иде ул Дилбәреннән. Сизенә иде. Хат килде. Нишләргә соң?! Юк, язмыштан качып булмый. Нишләп булмый? Нигә Талипка бу сынау?.. Атаның күзенә яшь тыгылды, йөрәкне нәрсәдер әче итеп чәнчеде. Ул, таяныч эзләгәндәй, читкә карады. Кинәт машина кыйшайды. Рульгә ябышса да, бернәрсә эшли алмады. Соң! Хәзер ава!.. Талип кабина ишеген ачып читкә сикерде. Ниндидер каты әйбергә бәрелде. Ниндидер упкынга очты.

Самат белән Кәбир уазикта күрше районнан кайтып килә. Кәбир руль артында. Мираска якынлаша башлагач, күз кырые белән генә дустына карап алды.

– Мирас аша турыданмы, әллә сырттанмы?

Самат бер секундка гына уйланды. Аннан бик кискен генә җавап бирде.

– Туры!

Кәбир мәгънәле генә әйтеп куйды.

– Мирас аша?! Шулай икән, шулай булсын…

Авылга җитәрәк, Кәбир машинасын кинәт кенә туктатты.

– Кара-кара, анда бер машина ауган түгелме?

Самат атылып килеп төште:

– Кайда соң шофёры?

– Бу бит Талип машинасы!..

– Кем?! – Самат җавапны да көтми чокырга таба атылды. Дөрес сизгән. Әнә шунда ята! Ике дус көч-хәл белән ирне өскә сөйрәп чыгардылар.

– Үлгән шикелле… – диде Кәбир.

Самат муен тамырына басты.

– Юк, тере. Тизрәк авылга!

– Үлсә, сиңа ни…

– Тот аягыннан! Тиз бул!

Энесен мондый хәлдә күргән Раилә апаның коты очты. Сәер авазлар чыгарып чәбәләнә башлады. Самат кул селти-селти фельдшерга барырга кирәк икәнен чак аңлатты. Әби белән Кәбир фельдшер артыннан киткән арада, Самат Талип абыйның юеш киемнәрен салдырды. Аягын юды. Өстенә япты. Шулвакыт Талип абый күзләрен ачты. Карашлар очрашты. Әллә нишләде Самат. Кинәт тураеп басты да чыгу ягына юнәлде.

– Улым, – диде хәлсез тавыш белән Талип. – Рәхмәт.

Самат тукталды, бер-ике секунд шул килеш басып торды да кинәт артына борылды. Тишәрдәй итеп Талип абыйга карады. Көйдергеч караш иде бу. «Син мине бәхетсез иттең. Әмма барыбер нинди генә бәлагә тарысаң да коткарачакмын, чөнки син Дилбәрнең әтисе!» Карашны күтәрә алмаган Талип күзләрен йомды. Йөрәген нәрсәдер сызып үтте. Нәкъ шул вакытта фельдшер белән тегеләр дә кайтып керде. Талип абый Саматка туктап тор дигән ишарә ясады. Аннан өстәл ягына күрсәтеп, Раиләгә ымлады. Апасы аннан җәһәт кенә бер кәгазь кисәге алды һәм калтыранган куллары белән Саматка сузды. Егет Дилбәрнең язуын таныды. Кызның әтисенә язган хаты иде бу. «Әти, ачуланма, мин аңа көн дә диярлек хат яздым, ләкин берсен дә җибәрмәдем. Сүземдә тордым. Әти, күрдеңме, син әйткәннән тайпылганым булмады, чөнки сине бик яратам, әти. Хәзер синнән сорыйм, минем тавышны да ишетче, зинһар. Мин үз әтиемә, горурлыгыңны җиң, дип әйтә алмыйм, ләкин ялварам, кызыңа булган сөюең күңелеңне йомшартсын иде. Әти, мин үзем өчен бөтенесен дә хәл иттем. Аны үзгәртерлек көч юк. Әти, мин кайтам, чөнки анда мине көтәләр. Бу сер түгел. Ни өчен кайтканымны инде син белә- сең…»

Егет тамагына тыгылган төерне көч-хәл белән йотты. Шулчак Талипның:

– Аны сакла… – дигәнен ишетте.

Самат шытырдатып күзен йомды. Тагы хатка карады, аннан тышка атылды. Егетнең һәр хәрәкәтен күзәтеп торган Раилә апа энесенә рәхмәтле күзләре белән карады. Аның агара башлаган чәченнән сыйпады…

– Кәбир, әзерлән! Туйга әзерлән, диюем! Тукта!.. Туйга тиклем… Туйга тиклем кызны алып кайтырга кирәк! Кәбир, юлга әзерлән! Иртәгә, иртәгә юлга!..

Уазикның башында биегән дустына караган Кәбир чәбәләнергә кереште:

– Төш аннан, хыялый! Хәзер килеп чыкса, әйткәненнән баш тартачак! Беләсең бит холкын!.. Әй алъйот! Авылдан чыккач… Чыккач биерсең!.. – Дустының тамчы да колак салмаганын аңлагач, аңа кул чабудан башка чара калмады.

Гөлҗимештә бал тәме

Артист Расих Латыйпов берничә капиталистик илдә булып кайтты. Чит илгә сәфәр кылу ул – инде иң зур бәхет, чөнки бик каты сайлап алалар. Энә күзеннән үткәрәләр, дисәң дә һич артык булмас. Биографияң керсез булырга тиеш. Расих ярлы гаиләсеннән. Әтисе Сәгыйтьне милләтчеләргә теләктәшлек күрсәтүдә гаепләп кулга алганнан соң, балалар йортында тәрбияләнде. Барыбер язмышы бәхетле, әтисен үлгәннән соң булса да акладылар бит. Расих Латыйпов чын Совет кешесе булып иленә тугры хезмәт итте. Үзенең ГФРга барган делегация составына кертелгәнен ишеткәч, чамасыз куанды. Әйе-әйе, ул – шәп биюче. Әкренләп булса да үсә, хөрмәтен-данын татый килә. ГФРның берничә шәһәрендә чыгыш ясадылар. Капиталист, буржуй булсалар да, совет сәнгате белән кызыксыналар, бәһалиләр. Менә шулай чыгыш артыннан чыгыш ясый торгач, сәфәрнең ахыры да якынлашты. Майнц шәһәрендә концерттан соң делегация хөрмәтенә ресторанда зур гына табын уздырылды. Мондагы пөхтәлек, чисталык, культуралы мөнәсәбәт, тәмле ризык – бөтенесе дә онытылмаслык тәэсир калдырды. Алдындагы ят ризыкны бертөрле ләззәтләнеп ашап утырганда, Латыйпов янына бик матур, нәзакәтле ханым килеп утырды.

– Энем, син Сәгыйтьнең улы Расих буласыңмы?

Латыйпов, аптыраулы карашын хатыннан алмаган килеш, сүзсез генә баш какты. Үзе исә бу апа нинди делегациядән, кем икән дип баш ватты. Беренче күргән кешесе дә түгел сыман… Ханымның тавышы кинәт калтыранды.

– Расих энем, син Ырысбайдагы мөгаллимәне хәтерлисеңме?

Расихның авызы чалшайды. Ул, күзен тагы да ныграк ачып, ханымга төбәлде. Бермәл кулы дерелди башлады. Артист җәһәт кенә башын аска иде. Азмы-күпме вакыттан янә башын күтәрде. Авызын бер ачты, бер япты, ләкин тавышы чыкмады.

– Хәтерлисеңме, туганкаем, син авырып киткәч…

Латыйпов тирән хәвеф, курку чагылган карашын хатыннан алмады.

– Юк. – Ул каты итеп баш чайкады. – Хәтерләмим. – Һәм каршыдагы стенага төбәлгән килеш катып калды…

Шәйморат Ырысбай авылына барып җиткәнче сукранды. Атына нәрсәдер булды, чыгымлап ала да китә. Яу чапканда, алай булмый торган иде. Хәзерге тыныч тормыш ошамыймы үзенә, һич аңламассың… Ырысбай дигәне дә әллә кайда – җәһәннәм тишегендә, барасың да барасың, ә юлның очы-кырые юк. Карышкан шикелле көне дә бик начар тора. Рашкы туктарга уйламый, көчәя генә бара. Юл бер уңмаса уңмый, диләр, дөрестер, ахры. Аның белән бергә чыгарга тиеш Әдһәм кичә генә егылып билен имгәтте. Көт, агай, иртәгәләргә терелермен, бергә чыгарбыз, дигән иде. Әдһәм бу якларны яхшы белә. Ул егет гел вак-төяк маҗарага тарып йөри инде. Ярый әле, үзе гел исән кала. «Вак бәлаләр мине олы һәлакәттән саклый, озын гомерле булырмын, мөгаен», – дигән була үзе. Бөтен дөнья кайнаган, ташкан шушы катлаулы чорда Шәйморат ни сабырлыгы җитеп, Әдһәмнең «иртәгә»сен көтеп утырырга тиеш? Революция уты дөрләп кабынды, ул бар галәмне ялмарга ашыга, көннән-көн кызуырак адымнар, тәвәккәл эшләр таләп итә. Әнә шундый мәлдә, чынлап та, ни йөрәк белән иртәгәне көтеп ятарга кирәк? Шәйморат андыйлардан түгел. Ул – иртәгәне үзе якынайта торган коммунист!

Шәйморатның, командир буларак, бөтен уңышлары әнә шул кубарылып чыгуы, дошманга көтмәгәндә ташлануы, кыю һөҗүм ясый белүенә бәйләнгән. Төхвәтов революциянең үзе кебек ярсу, ажгыр. Үзең дөрләмәсәң, ай-һай, бүтәннәрне кабызып була микән? Кайберәүләр аны чамасыз дуамал, хәттин ашкан кызу канлы дип тә әйтә. Ләкин Шәйморат революциягә нәкъ шундыйлар кирәклегенә инанган. Төхвәтов, үзен күргән чакта, үрә каткан солдатларын күз алдына китерде. Каты тәртип таләп итү – аның шәхесенең аерылгысыз төп сыйфаты. Сугышның кануны шулай: йә син җиңәсең, йә сине юк итәләр. Шәйморат инанган идеал һәр җирдә өстен чыгарга тиеш! Уйлар шушы тирәгә җиткәч, кәеф тә күтәрелә төште.

Дошман хәзер үтергеч яралы. Күпме тырышса да, элекке көче юк. Шулай да хәвеф чыганагы булып кала. Бу инде революция солдатыннан, бигрәк тә аның кебек кызыл командирдан, тәвәккәллек, каты куллылык белән бергә елгырлык та таләп итә. Хушланырга нигез юк. Яуланган казанышларны ныгытырга, искелекне җимерер өчен, мөһимрәк эшләр башкарырга кирәк. Заманы шулай куша…

– Шаймуратик!

Шәйморат Төхвәтов артына борылды да ачулы тавыш белән эндәште:

– Мин – Шәйморат! Сиңа күпме әйтергә була!

– Йа Хода! Ул бүген шундый усал! Бүре! – Арттарак килгән җайдак хатын-кыз, шлемын чишеп, күзенә төшкән җирән чәчен сыпырды да яңадан башына киде. – Шаймурат, без, җаныкаем, адаштык шикелле. Ә караңгыда монда, кара урманда, үзең беләсең, шайтаннар гына йөрми…

– Тавышланма! Таня, сиңа күпме әйткәнем бар, сукрансаң, миңа ияреп йөрмә! Давай, юлда кыздырма мине!

– Син үзең котырган эткә охшыйсың. Кыздыру кирәкми. Аркага берәр пуля алсак…

– Тагын нәрсә?

Таня аңа акаеп карап алды, ләкин җавап кайтармады. Кичке эңгер куерганнан-куера барды. Каршыда, үзәндә, йорт-куралар шәйләнде. Шәйморат атын кызулатты.

– Шаймуратик… Шаймурат! Анда да аклар булуы ихтимал!..

– Бу тирәдә аларның эзе дә юк. Тазартылган зона.

– Шулай дисең дә ул!.. Әйтерсең бөтенесен дә белә! Хәтерлисеңме. Елаер ягында… Кемнәр качып калган иде?..

– Бу яктан ышанычлы гаскәрләр үтте. Калдык-постыкларны исәпкә алып та тормыйм. Ә инде кем каршы чыга… – Шәйморат, күкрәк тутырып, һава сулады. – Һәрберсенең бугазыннан эләктерәм! Бу Ырысбайда да контралар барлыгын беләм мин. Тик хәзер аларның көне үткән инде. Заман башка! Пролетариатның канын эчкән бер бет тә исән калмаячак!..

– Тоже мне пролетариат! Әйтерсең минем кебек Питерның үзеннән килгән!

– Таня, яп авызыңны!

Менә шул рәвешле алар үзәнгә килеп төште. Авыл очындагы беренче өйнең ишеген кактылар. Тәбәнәк иске генә өй ишегеннән чырае качкан бер картның башы кү- ренде.

– Курыкма-курыкма! Без сезнең өчен якты киләчәк төзүчеләр! Шушы буламы Ырысбай авылы?

Ырысбай икәнен белгәч, Шәйморатның кәефе күтәрелде. Кире урам ягына борылдылар.

– Ә син, Таня, әрсез кыз! Әнә шул әрсезлегең ошый да инде миңа! Синдә чын революционер йөрәге тибә. Заман кызы, кирәк чакта, һич икеләнми сыйнфый дошманның бугазын чәйнәп өзәргә тиеш. Әлегә хатын-кызларыбыз арасында андыйлар күп түгел! Ничего, тәрбияләп алырбыз! Безнең бүген бурыч шул!

– Гадиләштерәсең, командир иптәш. Бугаз чәйнәп кенә революция ясап, үзебезнең диктатураны урнаштырып булмый. Мин пулемётчица булдым һәм шулай булып калачакмын!

– Йә-йә, акырма ул хәтлем. Тирә-юньдә халык болай да куркып беткән. Күпме гарасат үткәнен сөйләдем ләбаса. Ул хәзер кызылына да, агына да ышанмый. Аннан… – Шәйморат кызга якынрак килде. – Бу башкорт авылы. Урысча сөйләшүне бик яратып бетермиләр. Исәпкә алмасакмы моны…

– Подумаешь! Мине үзең белән алып чыкмас өчен, гел шуңа сылтанасың! Мондагылар безнең изелгән массаны яклавыбызны аңласалар, милли проблема үзеннән-үзе төшеп калачак. Ә ул мәсьәләгә килгәндә… Барыбер аңлаячаклар, чөнки без – власть! Иң гадел властька буйсынмаучыларны, һичбер икеләнүсез расходка җибәрәчәкбез. Алар безнең нинди көч икәнне аңлаячак.

– Тфү! Син, Таня, күп сөйлисең! Агитациягә мохтаҗлык юк!

Шәйморат муенын сузыбрак алга карады. Аңа иң элек беренче каты кирпечтән, икенчесе бүрәнәдән салынган ике катлы йортны табарга кирәк. Шул штаблары булачак дигәннәр иде. Капкасы яшел төскә буялган булырга тиеш. Хәзер бу караңгыда төс аерып була димени инде? Кайда соң авылның иң биек йорты, Шәйморат авызын зур ачып иснәде. Арытылган икән шул. Урамга килеп керү белән, үзен сиздерде. Ярар, озакламый тамак та, түшәк тә булыр. Эчтә кайнаган ачу басылды сыман. Шәйморат тәмләп янә бер тапкыр иснәде.

– Ике катлы йорт. Рәсүл дигән старшина. Үзе якты дөньяда юк, ә өе тора. Ул карт уйламаган, хәтта башына да кереп чыкмаган, хыял итмәгән яңа власть шул өйдән башланачак. Авыл Советы. Исән булмавы үзе өчен хәерле. Начармы-яхшымы, йорт хуҗасы бит әле. Югыйсә кемнәр кулына килеп кабар иде…

– Кайгырма, кешесе табылыр. Безгә теш кайраган туганнары, дуслары калмаган дисеңме әллә? Ха-ха-ха! – Таня, атын юырттырып, алга чыкты. – Әнә ул йорт! Безнең йорт, Шаймурат!

– Ягъни ничек ул «безнең»?

– Кадерлем, нигә бернәрсә дә аңламаганга салышасың? Без бит власть! Буржуйлар кебек яшәп карыйк шул йортта.

– Отставить! Контра сүзен сөйлисең!.. Таня, нәкъ менә шунда, яңа власть төзегәндә, бездән революцион аң, революцион уяулык таләп ителә! Һичкайчан булмаганча. Бүтән ишетмим бу хакта! Йә хәзер үк кире борыласың!..

Таня кычкырып көлде, авызын очлайтып, үбү ишарәсен ясады.

– Мин сине шундый итеп яратырмын… Аннан инде карап карарбыз… Ә син төзергә ярсыган авыл Советы беркая да качмаячак! – Ул атын егет ягына борды.

Шәйморат аңа усал итеп карарга тырышты. Тик усаллык урынына йөзендә канәгатьлек кенә чагылды.

Янәшәдәгеләреннән зурлыгы белән аерылып торган йорт янына килеп җиттеләр. Шәйморат сикереп төште, наганын кулына алды, ашыкмый гына тирә-юньне карап чыкты, юлдашына «кузгалма» дип ишарәләгәч, капканы ачып эчкә үтте. Тәрәзәдә нәрсәдер ялт итеп алгандай булды, саклык комачау итмәс. Икесе өчен дә бөтенләй ят җир бит. Чоланда берәү дә күренми. Шәйморат өй ишеген тартты, эчкә күз ташлады. Монда да адәм заты күренми. Егет тамагын кырды:

– Монда берәрсе бармы? Мөмкиндер бит?

Җавап бирүче булмады. Шәйморат аш өенә үтте. Мич янында бер хатын-кыз сыны шәйләнә. Керүче ягына, ичмасам, бер борылып карасачы! Егет бу юлы командирларча каты итеп эндәште:

– Рөхсәтме, диләр бит!

– Хәзер рөхсәт сораган зат юк. Бәреп кенә керәләр.

– Мин юлбасар булып килмәдем! Власть кешесе. Законлы власть!

Хатын җавап кайтармады. Сукыр лампага ут алды. Зур иске шәл бөркәнгән, йөзен күрерлек түгел.

– Апай… – Шәйморат тотлыкты. Сыйнфый дошманга «апай» дип эндәшү туган итеп күрүне аңлатмыймы? Егет тамак кырды. – Ханым… Нигә, сезнекеләр шулай әйткәнне ярата түгелме?! Бу – Рәсүл старшинаның өе, шулаймы?

– Аныкы. Хәзер кызыныкы.

– Кайда соң кызы?

Хатын җавап бирмәде. Аның шулай кызыл командирны санламаска маташуы ачуны китерде, әлбәттә. Тик хатын-кыз бит, кагып-сугып кына булмый…

– Менә нәрсә, апай… ханым, кыскача шул: бөтен җирдә Совет власте урнашты. Монда мине үзәктән җибәрделәр. Бүгеннән шул власть вәкиле булып эш башлыйм. Кабул ителгән карар буенча, бу йорт Советныкы. Мәрхүм старшинаның кызы мине кызыксындырмый. Без изүчеләр белән озак сөйләшмибез!

– Сөйләшмисез, димәк. Шундый власть… – Бу мыскыллы тавыштан Шәйморат югалып калгандай булды. Фикер алышу нәрсә белән тәмамланыр иде, әйтүе кыен, нәкъ шул мәлдә, ишек шар ачылып китте, анда винтовкасын әзер тоткан Таня басып тора иде.

– Шаймурат!

Шәйморат шәл бөркәнгән хатынга төбәлгән винтовканы читкә этте.

– Бүтән берәү дә юкмы? – дип сорады Таня һәм хатынга якынрак килде. – Шәрык хатын-кызына азатлык китергәнебезне ул аңлыймы-юкмы? Революция сакчылары пәрәнҗәләрне салдырачак!

– Ахмак син, Таня! Бу шәл! Нишләп син гел юк-бар белән саташасың? – Шәйморат, ачуланып, «революция сакчысы»на кул селтәде.

Таня бирешмәде.

– Шәлен дә салдырырбыз!

– Ялангач калдырырсыз…

Хатынның җавабын ишеткәч тынып калдылар.

– О-о ул миңа русча җавап кайтара… Әйе, бәхетле, азат тормышта яшәүче бар изелгән халык бөек рус телен беләчәк. Мин моны азатлыкның бер чагылышы дип карыйм, – диде, ниһаять, элекке пулемётчы. – Шәйморат, кадерлем. Бу халык әле азатлыкның нәрсә икәнен аңламый. Без бит шуны төшендерер өчен монда.

– Тын, дим, Таня! Син безнең белән кем бәхәсләшкәнне аңлап бетермисең! Ул, – шәл бөркәнсә дә, үз йөзен яшермәгән чын дошман. Контра. – Шәйморат сукыр лампаны алды да хатынга якынрак килде. – Без аларны ачык белергә, аерырга тиешбез… Һе… – Егетнең лампа тоткан кулы калтырап куйды. – Бер нинди дә апай түгел. Син бит тегенең кызы!

– Кызы.

– Кемнең кызы? – Бернәрсә дә аңламаган Таня алмаш-тилмәш тегеләргә карады, җавап ишетелмәде. «Сыйнфый дошманнар» күзгә-күз карашкан килеш тора бирде.

– Да ну, шайтаныма олаксын! Безгә берәүнең дә кызы кирәкми. Безгә өй кирәк! – Таня шулай диде дә бизәкле баскыч буйлап өскә күтәрелә башлады. Лампаны шап иттереп, мич алдына утырткан Шәйморат та кызның артыннан калмады.

– Оһо! Монда бүлмәләр күп! Берәү, икәү… алтау!.. Алты бүлмә! Кадерлем, синең эш урының шушында булыр. Бу, эчтәгесе – безнең йокы бүлмәбез. Яңа урынны котларга кирәк! Хәзер үк бикләнәбезме? – Таня егетнең муенына сарылды. Шәйморат аны читкәрәк этте.

– Таня, сыйнфый сизгерлегеңне югалттың. Без ят авылда! Кем хәзер атларны караштырыр? Аннан, бүген үк үзебезнекеләрдән берәрсен чакыртып, киңәш-табыш итәсе бар. Тоже мне революционер!

– Революцияне үзебез ясадык. Шулай булгач, ничек телибез, шулай яшәргә хакыбыз бар Шаймуратик…

– Мин ачмын.

– Ну и дурак! – Таня үпкәләргә булды да кире кайтты. – Мин хәзер ашарга китерәм. Тегене… Кем дидең?

– Хуҗабикә.

– Хәзер без хуҗа. Тукта, ә син кая?

– Атларны карарга.

Икәүләп аска төштеләр. Шәйморат тышка чыгып китте, Таня аш өенә үтте.

– Совет власте сездән ризык алырга тели!

Таня шәл ябынган хатынның мыскыллы көлгәнен ишетте. Бу кыланышы өчен өркетеп алырга да була: бер генә акыру җитә, шундук акылга утырачак, ләкин ниятен башкарырга өлгермәде. Хатынның кул белән почмакка ишарәләгәнен күрде. Икмәк-май күргәч, җан тынычланып куйды.

– Әйбәт яшисез, барышня! Көләрлек тә шул… Уһу, монда әллә ничә кеше туярлык.

– Туегыз, тик адәм башларын гына ашамагыз.

Таняның янә йөзе җимерелде, ләкин сүз куертмады. Ачлык, ару үзен сиздерә. Сәяси карашларны соңыннан да ачыкларга мөмкин. Тамак туйдырырга да, тизрәк Шәйморатның кайнар кочагына! Ризык алып, өскә күтәрелде. Бераздан Шәйморат та күренде.

– Оһо, ашарга да әзер! Әллә безне монда көтеп торганнармы?

– Конфисковать иттем, ха-ха-ха!

Шәйморат елмаюын онытты, ачулы карашын Таняга төбәде.

– Совет власте…

– Син хәтта шаяртуны да аңламыйсың! Җансыз бүрәнә… Кадерлем, власть вәкиленә ашарга бирәләр. Үзләре үк. Начар түгел! Аннан, безгә кухарка алырга кирәк булачак.

– Кеше эксплуатацияләү бетте! Үзең пешерерсең!

– Ах, башкорт кабахәте, син мине мич янына куасыңмы? Партиядәш иптәшләрем ишетсә бу хакта, изгелек көтмә! Мин синнән алда революция эшен башлаган кеше. Питер кызы! Онытма шуны!

– Ярар, ач утырырбыз.

– Хезмәтче бар. – Таня ияге белән аска ишарәләде. – Йә, кап…

Бераздан ул, иңбашларын уйнатып, Шәйморатка сыенды.

– Хәзер самый раз, шулаймы? – Җавап та көтми егетнең муенына сарылды. Шәйморат та чос шул, тегене җәһәт кенә күтәреп алды да эчке бүлмәгә юнәлде.

– Сине очраттым да, шайтан алгыры, бөтен дөньяны оныттырдың! Ә мине нинди ирләр яратты… Бүтән берәүнең дә сөяркәсе буласым килми, ишетәсеңме? Хатыны да… – диде Таня, аны нык итеп кочаклаган килеш.

– Дөньяда мин бердәнбер чын ир! Шулай диясең киләме?

Таня ризасыз төс белән башын читкә борды.

– Ну тупаслыгың бар инде! Бигрәк күп җикерәсең. – Аннан Шәйморатның ирененә үрелде. – Ничего, яшьсең. Үтәр кызулыгың. Әллә нәрсәгә өйрәтербез әле…

Таняның яңгырау тавыш белән көлгәне аска да ишетелде. Тәрәзә аша караңгылыкка төбәлгән Фәйрүзә бөркәнгән шәл эченнән пычак чыгарды да түрдәге киштәгә тыкты. Көчәнеп пычак тотып кызарган учын ышкыды, дога укыды.

– Иртәгесе көнне дә, Ходай, сәламәтлек белән каршыларга язсын, – диде һәм үзенә урын җәя башлады.

Шәйморат җәһәт кенә торып утырды, үрелеп, лампаны кабызды. Көннәр нык кыскарды, яктырганын көтеп ятып булмый. Сәгать алтыда сикереп тору аның өчен бернәрсә дә түгел. Эшне ничегрәк итеп башлап җибәрергә? Нәрсәдән? Җавап урынына эч быгырдады.

– Таня! Ашарга бармы?

– М-м-м… – Таня иренен генә ялады да икенче якка борылып ятты.

– Йокы чүлмәге! Революция исеменнән боерам!

Таня аһылдап, торып утырды.

– Нәрсә сиңа? Мәңге ач бүре! Чакыр кухарканы!

– Никаких! Без эксплуататор түгел. Аларны күрергә дә теләмим. Коммунист хатыны буласың килсә тор! Утка да, суга да бергә керәсең.

– Хатын? Фу, сине! Берәүнең дә хатыны булырга җыенмыйм! Искелек ул, ахмак!

– Нәрсә?

– Селкетмә мине. Без, Питерда оешмаларны булдырганда ук, карашыбызны ачык белдердек – азат мәхәббәт. Һәрьяклап син дә, кызыл командир, искечә фикерләвеңне ташла!.. Аңладыңмы?

– Ашарга, дим!

– Шайтаныма олак, крәстиән калдыгы. Без монда эшче-крәстиән дуслыгы өчен гомерне аямыйбыз. Ә бу авылга килеп төшү белән, учак каршысында торыр бичә эзли. Күралмыйм!

– Нигә алай булгач торып калмадың? Әйттем бит мин сиңа! Искәрттем! Юк, иярә!

Таня аңа нәфрәт белән карап алды да урыныннан кузгалды.

– Хәзер китерәм, бирән тамак! Акылын җуйган…

Таня беренче катка төште дә, капшана-капшана, аш өе ягына юнәлде.

– Иптәш, кем әле? Гражданка! Ә таптым, икмәк. Сөтме бу?

Аның артыннан ук килеп төшкән Шәйморат зур тустаганны иснәде.

– Катык. Бик яхшы.

Бераздан ишек шакыган тавыш ишетелде. Икесе дә сагайды.

– Мөмкиндер бит!.. – дигән тонык кына тавыш ишетелде.

– Мөмкин! Кем буласыз?

– Шушы авыл ярлысы Сәгыйть булам инде. Сезнең килгәнне кичә үк ишеткән идек…

– Сәгыйть иптәш, тиз генә авыл активистларын җыеп алып кил. Куелган бурычлар, башкарасы эшләр турында гәпләшеп-фикерләшеп аласы бар. Озакламагыз, җәһәтрәк!

Көн яктыра башлаганда, активистлар үзләренең беренче утырышына җыелган иде инде. Шәйморат, илдә барган катлаулы хәлләрне аңлатып, озак кына чыгыш ясады. Аннары алда торган бурычларга күчте. Соңыннан инде үзе дә мондагы хәлләр белән кызыксынды.

– Бездә, Ырысбайда, караш уңайга үзгәрде. Әнә шул башта торган өч кешене алгач шым булдылар. Ләкин бөтенесе дә яңа властька ышанып киттеләр дип әйтү икеле…

Якын-тирәдә барган вакыйгалар турында сорашты.

– Чит авылларда яңа властьны ничегрәк кабул итәләр?

Ул өметләнгәнчә барып чыкмады. Халыкның күпчелеге ышанмый.

– Читтәгеләр әлегә үзләрен хәстәрләсеннәр, шулай булгач, аларга үзебезнең олы көч икәнне күрсәтергә тиешбез. Инде ныгыганыбызны, тиз генә китәргә җыенмаганыбызны күрсеннәр, инансыннар. Кызыл флагны тотып, Ырысбай буйлап узабыз, күрше Солтантимергә тиклем барып җитәргә тиешбез. Андагы активистларны да күрергә кирәк. Кая байрагыгыз?

Алар урыннарыннан кузгалды. Башкортча сөйләшүне әллә ни аңламаган Таня да кушылып торып басты.

– Син кал!

– Сәяси хата ясыйсың, командир! Пролетариат белән крәстиән һәрчак бергә.

– Таня, тын, дим! Бу башкорт авылы икәнен онытма. Синең кебек марҗаны беренче мәртәбә күрүләре. Алар моны хупламый.

– Өйрәтербез, алар безнең кул астында! Интернационализм шуннан башлана.

Авылларга бергә чыгудан башка чара калмады.

Шәйморатның кәефе яхшырып кайтты. Элекке болганышлы заманнар артта калып бара бугай. Йөзләрдә битарафлык бар барлыкка, ләкин нәфрәт, күралмаучанлык әллә ни чагылмады шикелле.

– Менә шулай, Таня! Кешеләр яңа власть белән кызыксына башлады. Аларны агы-кызылы бердәй ялкыткан!

– Син нигә контра сүзен сөйлисең? Нәрсә анархист ягың тарта башладымы?

Таня атын шпорлады да алга чабып китте. Шәйморат йортка килеп кергәндә, ул тавыкларга җим сибеп тора иде. Шул арада берсен эләктереп алды, Шәйморат авызын ачканчы, бүкәнгә салып башын чабып өзде.

– Нәрсә эшлисең, ахмак!

– Хәзер аш пешерәм. Нигә ул тиклем ярсыйсың?

Шәйморат җавап кайтармады. Өйгә кереп китте. Үзе эчтән генә: «Хатын-кыздан түгел, шайтаннан тугандыр», – дип уйлады. Балта белән чабылган тавыкка бер генә күз салды да урамга таба атлады. Халыкны җыеп сөйләшергә кирәк. Түзмәде, Сәгыйть ярлының өен эзләп китте. Власть әһелен үз йортында күргән Сәгыйть каушап төште. Шәйморат төп сүзгә күчте.

– Безгә аңлату эшен җайга саласы бар. Үзебезнең идеяләрне ярлы халык массасына партия таләп иткән кимәлдә сеңдерә алмыйбыз. Тимерне кызуында сугарга кирәк икәнен кайчан бөтенләй онытабыз, Сәгыйть иптәш.

– Агарту эше алып барыла ул, командир. Безнең мөгаллимәбез шәп бит. Ырымбурда укыган кеше ул. Абруе зур, халык бик хөрмәт итә.

– Андыйларның булуы бигрәк яхшы.

– Әйе-әйе, ипле, үзе бик акыллы. Син әйткәнчә, нәкъ шул идея дигәннәрне сеңдергәнче әйтә дә куя.

– Тәк-тәк. – Шәйморат кызыксына төште. – Мин аны күрергә тиеш. Кай тирәдә яши?

Сәгыйть, күзен челт-челт йомып, аңа аптырап карады. Шуннан, гаепле кешедәй, сөзеп карап, ашыкмый гына җавап кайтарды.

– Соң… Ни бит әле… Ни дип, әнә шул сез, власть кешеләре кергән йортның хуҗабикәсе инде…

Бу юлы Шәйморат телсез калды. Менә шундый кешеләр авылның аңлы активистлары була инде! Алай булгач, кызын гына түгел, заманында старшинасын да бик хөрмәтләгәннәрдер болар! Тел төбендә шул ята лабаса? Ә сыйнфый сизгерлекнең, сәяси аңның бер тамчысы да юк.

– Күрдем мин аны кичә. – Шәйморат мыскыллы көлемсерәде. – Шәленә уранган бер бөкре ханым.

– Мөгаллимә су сөлеге кебек… Фәрештә күңелле…

– Отставить фәрештәне! – Шәйморатның ярсудан йөзе комачтай кызарды. – Кара таңнан мин сезгә сыйнфый дошманга карата уяулык турында тукыйм! Буржуйлар, сөрсегән байлар, черегән элементларга безнең бер генә мөнәсәбәт! Бер генә караш! Төшендегезме?

– Хуҗа кеше әйткәч төшенмәгән кая инде, төшендем…

«Наданнар. Менә шулар белән яңа тормыш кор инде. Нихәл итәсең, караңгы почмакларда ситуация шулайрак тора».

Шәйморат кайтып керүгә, өйдә тәмле аш исе таралган иде. Ул өскә менеп кайсыбер документларын караштырган арада, бәләкәй генә чуен казан тоткан Таня килеп керде.

– Шаймурат, ашарга әзер! – Үзе чалбар балакларын кайтарып куйган. Тагы йөгереп төшеп китте, бу юлы кашыклар тоткан.

– Кая хуҗабикә? Нигә күренми? – дип сорады Шәйморат, каешын ычкындыра-ычкындыра. Ул хатын белән һичшиксез бүген сөйләшергә туры килер, югыйсә ниндидер агитация белән шөгыльләнә бугай. Хәвефле элемент була калса, бүген үк бу өйдән куарга кирәк. Кем аны яклый, шуңа барып сыеныр.

– Күренми шул, – дип җаваплады Таня. – Тайган. Котын нык очырганбыз шикелле, ха-ха! Бөтен дөньясын ташлаган да юкка чыккан!.. Эксплуататорларның бер дә безгә аш пешерүче буласы килми. Аларга әзерне генә тоттыр!

Таня гәп саткан арада, Шәйморат ашыкмый гына ашка үрелде. Шулпаны бер йотуы булды, күзләре маңгаена менде, калагын атып бәргәнен сизми дә калды.

– Ахмак, син мине агуларга уйлыйсыңмы?

– Шаймурат! – Таня бот чапты. – Акылдан язып барасыңмы? Нигә алай дисең?

– Бу тавыкның эчен чистарттыңмы? Нигә үтен сыттың? Хәзер ашап бетер үзең!

Шәйморат сикереп торды да тәрәзә янына килеп басты. Арба шыгырдаган тавыш ишетелде. Йортка җигүле ат килеп туктады. Кичәге шәлен бөркәнгән хуҗабикә утыра. Таня Шәйморатка килеп сарылды. Егет аны ачу белән этеп җибәрде.

– Бар, ашыңны чыгарып түк!

Таня төшеп киткән уңайга үзе дә аска юнәлде. Кемдер аларга ашарга хәстәрләргә тиештер бит. Ишегалдында Таняның яңгыравык тавышын ишеткәч, чоланда туктап калды.

– О, гражданка! Без сине бу тирәдән бөтенләй качып киткәндер дигән идек!

– Мин атам салган йортта яшим. Ата-бабам вата- нында.

«Вәт явыз, теле әче икән! Менә шундый була инде коткычы-котыртучылар». Шәйморат нәкъ шушы төбәкне буржуаз милләтчеләр оясы дип искәрткәннәрен исенә төшерде. «Тагы нәрсә ычкындырыр икән бу контра бичәсе?» Ул кызыксынуын җиңә алмый чоланга чыкты.

– Телеңә салышма! Монда хәзер бүтәннәр власте, хатаң бик кыйммәткә төшүе ихтимал! – Таняның тавышы ачулы яңгырады. – Мин сафсата сатарга җыенмыйм. Без ачбыз! Власть ашарга таләп итә!

– Бер мосафирга ашарга табылыр. Барыбер монда озакка калучылар юк.

Шундый тыныч, тонык, бәрхет тавыш белән җавап кайтара. Шәйморат аптырап баш чайкап куйды. Кайсыдыр бер сыйфаты белән ошап та китте. Тик Таняга гына нәкъ киресенчә тәэсир итте. Тавышы ярсыганнан-ярсый. Аның саруын ярыйсы гына кайнатты шикелле хуҗа- бикә.

– Ничек инде озак тормыйм? Бу нәрсә, янаумы? Безнең власть мәңгегә килде, шуны исеңдә тот, иптәш! Мине, Татьяна Дубининаны, исеңнән ялгыш та чыгара күрмә, чөнки партия мине үзе сайлап җибәрде! Партия!

Җавап ишетелмәде. Шул ук минутта Татьяна йөгереп килеп керде. Ул баскычта торган Шәйморатны күреп, йодрыгын төйнәгән килеш кычкырып җибәрде:

– Партия әгъзасын мыскыл итә, контра! Давай монда винтовканы. Менә шушындый җаһил халыкка без йомшаклык күрсәтергә тиешме, ә?

Краском аны тотып алды да югарыга өстерәде.

– Тынычлан! Башкорт авылына үз теләгең белән килдең. Интернациональ бурычыңны хәзер шулай үтисеңме? Кемнәр белән эш иткәнеңне әзрәк аңла! Иртәгә үк безнең арттан киләчәкләр. Бу сугыш кыры түгел! Һәрбер өй буйлап авыл бичәләре белән бәхәсләшү җитмиме әллә сиңа?

– Юк, үзең уйлап кара! Ата-баба җире, имеш. Завод-фабрика – эшчеләргә, җир – крәстиәннәргә! Бу җир – Советныкы: Ә барышня безнең бөек максатны…

– Җитте! Мин үзем беләм нәрсә эшләргә!

Алар, ачулы карашларын бер-береннән алмыйча, байтак кына басып тордылар. Шулчак ишек шакыдылар. Шәйморат сискәнеп, ялт итеп ишек ягына карады. Каршысында нур сипкән яшькелт күзле бер сылу басып тора иде. Юк, күзен яшел дип тә, күк дип тә әйтеп булмый. Ә менә анда нур уйнап торуы…

Кыз алар алдына тулы поднос куйды.

– Үрелегез, кунаклар.

Нәрсәдер дип җавап бирергә кирәк, эндәшми калу ярамый лабаса! Шәйморат тамак кырды:

– Рәхмәт. Шат күренәсең, йөзеңә чыккан.

– Шатмын шул. Җиңгәмнең улы туды бит. Барып күреп килдем. Адәм баласы чебен сыман кырылган заманда да тормыш дәвам итә. Кеше яшәргә тырыша, бала таба. Бу бит искиткеч!..

Сылу Шәйморатка карап шундый елмайды. Күзләрдә куаныч та, тәкәбберлек тә, нәфрәт тә бергә чагылгандай булды. Ул чыгып киткәннән соң да, егет сыны каткандай утырды. Таня җиңеннән тарта башлагач кына аңына килде.

– Шаймурат, Шаймурат! Нәрсә булды сиңа?

Шәйморат аптыраулы карашын аңа төбәде. Шуннан – кулындагы калакка, аннан инде – ябылып өлгергән ишеккә. Таня һаман егетнең җиңеннән тарткалады.

– Ул нәрсә диде? Әйт, нәрсә диде?..

Егетнең башында кызның матур сыны, әйткән сүзләре бергә буталды…

– Ә икмәге тәмле! Үрел, тартынма, ату калмаячак!

Шәйморат зур гына бер телемне авызына тыкты, тик ялгыш сулыш алдымы, нәрсәдер тын юлына тыгылып йотыкты. Йөткерә торгач, күзеннән яшьләр атылып чыкты. «Хәйләкәр, мөгаллимә! Кичә генә иске шәлгә төренгән бер кортка кыяфәтендә иде. Ә бүген!»

Янә дә күз алдына ап-ак йөзле, ачык яшел күлмәк өстенә челтәрле ак юка шәл салган сын килде дә басты. Сәгыйть ярлының әйткәннәре дә искә килеп төшмәсенме! «Фәрештә…» Шәйморатның моңа кадәр якыннан башкорт сылуына караганы юк иде! Көрәш тә көрәш, дөньяны ялмаган азатлык идеясе… Аннан инде Таня. Тукта нәрсә диде әле? Ул бит «кунаклар» дип эндәште! Бу сүзгә Шәйморат әллә ни әһәмият тә бирмәде башта. Власть әһеленә болай эндәшергә ярамый?! Чынлап та, әле ерак китеп өлгермәгән, якын-тирәдә генә поскан сыйнфый дошманнар арасында сагалаучылары да бардыр.

– Ә ул бик горур кыланган була. Агыннан да, кызылыннан да куркырга өйрәнмәгән шикелле. – Таня, кашын җыерып, ишек ягына ымлады. – Әй, син кая?