Ընկ. Բ. Փանջունի տարագրության մեջ

[ԻԵ]

Եւ ոչ երկինք շրջին, զորմէ ասեն արտաքին իմաստունքն՝ թե մերթ ի շրջելն ծածկեն զլուսաւորսն, եւ մերթ յայտնեն։

268 Եւ եթե զամենայն աւր շրջիցին՝ զիա՞րդ ռ ք զարեգակն աւուր աւուր ի նոյն արեւելս ածիցեն, եւ զլուսին յամսեան հազիւ ի նոյն տեղիս։

Եւ այլ եւս աստեղք են, որ ի տարւոջ հազիւ մի անգամ հասանեն ի նոյն տեղի. եւ են, <որ>՝ որպէս ասենն՝ յերկոտասան ամի ի նոյն տեղի. եւ է, որ ի տարւոջ եւ ի կիսում. եւ է, որ յերեսուն ամի։

Այլ ի փորձ իրացն այլազգ յայտ ռառնիք։ Զի աստեղքն, որ զցայգ յերկինս են, եւ զցերեկ անդէն գտանին։

Թե երկինք շրջեին, ոչ ի նոյն շաւիղս՝ յորս ցայգն տեսանեաք՝ ի նոյնս եւ զցերեկն գտանեին։

Այլ քանզի ընդ նոյն շաւիղս [188] գնան, որպէս եւ տեսանեմք իսկ եւ զլուսին եւ զաստեղս ի նոյն շաւիղս, յայտ է՝ թե նոքա գնան, եւ երկինք կան 269v անշարժ ետեղակալք։

269 Որպէս եւ աստուածատուր իսկ գիրք հաստատութիւն կոչեն զերկինս։ Եւ որ ինչ հաստատութիւն է, չէ շարժուն։

270 Իսկ այլոց ի գրոց պատճառս առեալ՝ ասեն. ի նոյն իսկ գիրս գրեալ է՝ թե եդ զնոսա ի հաստատութեան երկնից. ուստի յայտ է՝ թե բեւեռեալք են, եւ ոչ գնայունք։

271 Թե այնպէս իցէ եւ յորժամ զԱդամայ ասէ՝ թե եդ զնա ի դրախտին փափկութեան, բեւեռեա՞լ համարեսցին, եւ մի գնայուն։

Իսկ եթե զԱդամայ զշրջելն՝ եդ կոչեն աստուածատուր գիրք, յայտ է՝ թե եւ զլուսաւորացն գնացս՝ եդ անուանեն գիրք։

Մանաւանդ զի եւ ի բազում իսկ տեղիս գտանեմք զգնացս լուսաւորացն։

Որպէս յորժամ ասիցէ Յեսու որդի Նաւեայ՝ եթե

Կայ[189]ցէ արեգակն հանդէպ ձորոյն Գաբաւոնի

Եւ լուսին դէպ դաշտին Եղոնայ։

Եւ չասաց՝ թե երկինք դադարեսցեն ի գնացից իւրեանց, այլ լուսաւորք։

Ուստի յայտ է՝ եթե երկինք ետեղակալ են, եւ լուսաւորքն գնայուն գնաւունք ( sic )։

Եւ առ Եզեկիաւ ասէ. դարձցի շողն անդրէն յետս զտասն աշտիճանաւք աքազեան 270r ապարանիցն։ Որով երեւի՝ թե արեգակն դարձաւ յետս, եւ ոչ երկինք։

Եւ յԷկլեսիաստէսն գրեալ է՝ թե

Ծագէ արեգակն, եւ մտանէ արեգակն,

Եւ ի տեղի իւր ձգի.

Ինքն ծագեալ անդ գնայ առ հարաւով,

Եւ պատի առ հիւսիսեաւ զի ցուցցէ՝ թե ցերեկ առ հարաւակողմամբ գնայ ընդ արեւմուտս, եւ զցայգ առ հիւսիսեաւ դառնայ յարեւելս՝ ընդ լերանց ստորոտովք, որպէս ասեն իմաստունք. եւ ոչ ընդ ծով, որպէս ասենն, եւ ոչ ի ներքոյ երկրի. զի ի ներքոյ երկրի ոչինչ է, որպէս ասէ Յոբ՝ թե

Ձգեաց <զհիւսիսի զոչնչիւ,

Կախեաց> զերկիրս ի վերայ ոչնչի. եւ յասորի Եսաի՝ թե

[190] Կացոյց զերկիր ի վերայ ոչնչի։

Եւ ընչի իմիք յոչնչի չէ հնար գնալ, եւ ոչ ցամաքական բնութեան ընդ խոնաւութիւն ջուրց։

272 Այլ, ասեն, մեք իսկ աչաւք տեսանեմք, զի ի ծովէ ելանէ։

273 Եւ զայն ոչ գիտեն՝ թե վասն զի ցամաք ուրեք ի ծովէ անտի ոչ երեւի, յայն սակս թուի՝ թե ի ծովէ անտի ելանիցէ։

Որպէս, յորժամ թե յարեւմուտս ոք մաւտ իցէ, եւ լեառն ինչ յարեւելից կողմանէ կայցէ, թուի նմա՝ թե ի լեռնէ անտի ելանիցէ արեգակն, – 270v եւ յամենայն տեղիս, որ ընդ ռչամբաւք ինչ ոք ուրեք կայցէ, թուի նմա թե անտի ուստեք ի մաւտէ ելանիցէ արեգակն – նոյնպէս եւ նոցա՝ որ մաւտ առ ծովուն կայցեն – քանզի ոչ կարէ ակն բաց ի ցամաք գործել – թուի՝ թե ի ծովէ ելանիցէ, որ ոչ ի ծովէ անտի ելանէ, այլ ի ծագաց երկնից. որպէս եւ Դաւթի ի հոգւոյն սրբոյ ուսեալ, ասէ՝ թե

Ի ծագաց երկնից են ելք նորա,

Եւ հանգիստք [191] նորա մինչեւ ի ծագս նորուն։

274 Այլ եւ ցաւղ սաստիկ, ասեն, արկանէ յաշխարհին. ուստի յայտ է՝ թե ի ծովէն ելանէ։

275 Եւ զայն ոչ գիտեն՝ թե զաւդոյն, որ ցայգ ուռնու ի խոնաւութենէ ջուրց, հասեալ ջերմութեան ճառագայթից արեգականն՝ շքթեցուցանէ ի բաց զտամկութիւնն, ուստի ոչ միայն անդ, այլ յամենայն երկրի ընդ արեւածայրս ցաւղ անկանի։

276 Եւ եթե երկինք շրջիցին, զիա՞րդ զԿրոնայն եւ զայլոց աստեղաց պատճառաւորաց ասիցեն յաստեղատունսն մտանել, որոց մտանելն ապաքէն գնալով լինիցի, եւ ոչ առանց գնացից։

[ԻԶ]

Այլ եւ երկիր, 271r ասեն, ի միջոցի կայ։ Եւ տան աւրինակ ինչ այսպիսի՝ թե զփամփուշտ, յորժամ փչել կամիցիս, ընկեա ի ներքս հատ մի կորեկան, եւ փուքն՝ որ ի փամփշտին արգելու՝ առնու զկորեկահատն եւ ի միջոցի ունի, ոչ ի վեր տայ գալ եւ ոչ ի խոնարհ [192] ձգել։ Նոյնպէս, ասեն, եւ աւդս՝ որ է ի մէջ գնդին երկնից՝ փակեալ կայ, եւ ունի զաշխարհս ի հասարակածի. ոչ ի վեր տայ վերանալ եւ ոչ ի խոնարհ հակել։

278 Նախ յիւրեանց իսկ բանիցն յանդիմանին։ Զի ասեն՝ թե որ ինչ թեթեւ է, ի վեր կողմն գնայ, եւ որ ինչ ծանր է, ի խոնարհ։ Որպէս եւ փորձ իսկ իրացն յայտ առնէ։ Զի ծուխ եւ շոգի երկրի՝ եւ բոց հրոյ, քանզի թեթեւք են, ի վեր կողմն գնան. եւ զքար եւ զերկաթ եւ զփայտ եւ զայլ եւս ինչ նոյնպիսիս, որչափ եւ ի վեր ոք ձգիցէ՝ ի խոնարհ միտեալ՝ իջանեն։ Եւ եթե զսակաւ ինչ զծանրութիւնս ոչ կարէ աւդն ի վեր առնուլ ունել, ո՞րչափ եւս առաւել զայնչափ ծանրութիւն երկրի չէ հնար աւդոյ ի վեր ունել, այլ Աստուծոյ բանին՝ որ կացոյց զնա ի վերայ ոչնչի։

Եւ որ երկմտիցէ ոք՝ թե զիա՞րդ կարիցէ ռայսչ271v <ափ> ծանրութիւն ի վերայ ոչնչի կալ, հայեցեալ յերկնիցն հաստատութիւն՝ որ ոչ ի վե[193]րայ իրիք կայ, եւ հաւանեսցի՝ թե որ զերկինս բանիւ հաստատեաց ի վերայ ոչնչի. նոյն եւ զերկիր կացոյց ի վերայ ոչնչի, եւ նորինն հրամանն ունի զերկոսին անշարժս եւ ետեղակալս։ Ըստ այնմ՝ թե ինքն ասաց, եւ եղեն. հրամայեաց, եւ հաստատեցան։ Եւ կացոյց զնոսա յաւիտեան եւ յաւիտեանս յաւիտենից հրաման եդ, եւ ոչ անցցէ։

279 Այլ ասեն։ Եթե ի վերայ ոչնչի կայ երկիր, զիա՞րդ ասէ Դաւիթ՝ թե հաստատեաց զերկիր ի վերայ ջուրց, եւ դարձեալ՝ թե ինքն ի վերայ ծովու արկ զհիմունս նորա, եւ ի վերայ գետոց պատրաստեաց զնա։

280 Որ զայդն ի Դաւթայ լուաւ, զմիւսն ի Յոբայ եւ յԵսայեայ լուիցէ։ Զի նոքա ի վերայ ոչնչի ասեն, եւ սա ի վերայ ջուրց։ Արդ ոչ եթե հակառակ ինչ միմեանց են գիրք, այլ զոր միոյն թողեալ է, միւսն եւս լնու նովին հոգւով։ Որպէս տեսանեմք իսկ՝ զի զոր ինչ Մովսեսի չէ ասացեալ, այլ մարգարէք լցին [194] նովին հոգւով։ Մովսէս ասէ. եստեղծ Աստուած զմարդն հող յերկրէ, եւ փչեաց ի նա շունչ կենդ272rանի։ Եւ փչելն դեռ եւս ի միջի կայ կարծելոյ՝ թե իցէ արարած շունչն թե չիցէ։ Արդ գայ Զաքարիա մարգարէ նովին հոգւով վարեալ, ցուցանէ զարարած շնչոյն, ասէ, որ հաստատէ զհոգի մարդոյն ի նմա, եւ Եսայիաս ասէ՝ թե զամենայն շունչ ես արարի։

281 Նոյնպէս եւ ոչ զհրոյ, եւ ոչ զջրոյ, եւ ոչ զաւդոյ, եւ ոչ զփայլատականց, եւ ոչ զորոտմանէ, եւ ոչ զխաւարէ ճառէ ինչ Մովսէս. զորս յերկուց ի մեծ անաւթոցն, յերկնից եւ յերկրէ, պարտ է իմանալ՝ թե ամենայն ինչ որ ի միջի նոցա գտանի՝ հարկ է զի ընդ ռնոսինք արարեալ իցէ. ըստ այնմ՝ թե արար Աստուած ռզերկինս եւ զերկիր եւ զամենայն որ ի նոսա։

[ԻԷ]

Այլ զի մի պատուաւք ինքնակացութեան տգիտաց կարծիցին, որոց արարածն ի Մովսեսէ ոչ ճառեցաւ, առ ի հատանելոյ [195] զպատճառն պատճառախնդրացն՝ այլովք մարգարէիւք նոյն հոգի ընծայեցուցանէ զարարածն նոցա։

283 Նախ Դաւիթ իսկ, որով զամենայն իմանալի զաւրութիւնսն եւ զերեւելի արարածս ի փառատրութիւն արարչին կոչէ, յորժամ ասիցէ. 272v աւրհնեցէք զնա երկինք եւ երկիր եւ հրեշտակք եւ զաւրութիւնք եւ հուր եւ հողմք եւ մրրիկք՝ որ առնեն զբան նորա։

Եւ որ ի պաշտաւն մտանեն, եւ զարբանեկութիւնն հարկանեն, յայտ է՝ թե արարածք են։

Եւ ձիւն եւ սառն եւ կարկուտ եւ մրրիկք՝ թե յայլմէ արարչէ եին, ոչ կոչէր զնոսա հոգին ի փառաւորութիւն, այլ իբրեւ զաւտարոտիս մեկուսի դնէր։

Բայց նա, տեսանեմք աւանիկ՝ զի ոչ զնոսա միայն, այլ եւ զվիշապս եւ զգազանս եւ զխաւար եւ զփայլատակունս, զոր ի չարէ դնեն, ի նոյն փառատրութիւն նորին հոգւոյ կոչեցեալ, եւ Դաւթաւ եւ երեք մանկամբքն ի հնոցի անդ ընծայեցուցանէ, զի ցուցցէ՝ եթե յումէ արարեալ են, [196] ի նորին եւ ի փառատրութիւն յիրաւի կոչին։

Եւ ոչ որպէս Մարկիոնն դանդաչէ՝ թե արդարոյն արարածոց պարտ է աւտարին բարւոյ պաշտաւն մատուցանել վասն բարերարութեան. զորոյ անհամութիւնն ի դէպ ժամանակի յանդիմանեսցուք։

[ԻԸ]

Եւ արդ թեպէտ յայնմանէ իսկ յայտ է՝ թե որ ինչ ի փառատրութիւն 273r արարչին կոչի, նորա արարած է, այլ եւ զմիոյ միոյ իսկ ի նոցանէ զարարած մարթի ի գրոց ցուցանել։

Նախ զհրեշտակացն, որպէս ասէ Դաւիթ՝ թե արար զհրեշտակս իւր հոգիս, եւ զպաշտաւնեայս իւր բոց հրոյ։

Ապա եւ զհրոյ, եւ զայլոցն եւս մի ըստ միոջէ։

Զփայլատակունս իւր յանձրեւս արար։ Եւ փայլատակունք ոչ եթե այլ ուստեք են, եթե ոչ ի բնութենէ հրոյ։

Եւ զխաւարէ ասէ. եդիր զխաւար, եւ եղեւ գիշեր։

Եւ զորոտմանէ եւ զհողմոյ միանգամայն ասէ Ամովս՝ թե որ հաստատէ զորոտումն եւ [197] հաստատէ զհողմ, Տէր ամենակալ անուն է նորա։

Եւ այսպէս զոր միոյ մարգարէի թողեալ իցէ միւսովն լնու հոգին սուրբ։

285 Արդ եթե ռԴաւթաւ ք ասէ՝ եթե ի վերայ ջուրց է երկիր, եւ Յոբաւ, Եսայեաւ՝ ի վերայ ոչնչի կայ, ոչ ինչ է ընդ այն զարմանալ, եւ ոչ ռզմարգարէութիւնսք հակառակ միմեանց համարել. քանզի եւ այն ճշմարիտ է, եւ այս հաստատուն։

Եւ ա՛ռ աւրինակ ի մարմնոյ, որոյ ի վերայ մորթ եւ միս է, եւ ի միջի երակք եւ խողովակք արեան, եւ ի ներքոյ դարձեալ նոյնպէս մորթ եւ միս, եւ է մարմինն եւ ի 273v վերոյ քան զերակս արեանն եւ ի ներքոյ քան զերակսն։

Ըստ նմին աւրինակի եւ երկիր եւ ի վերայ ջրոց է, քանզի ի միջի իւրում ունի զջուրս, եւ ի ներքոյ քան զջուրս։

Եւ ի վերայ ոչնչի հաստատեալ կայ ետեղակալ, եւ ունի յինքեան զամփոփ զլոյծ բնութիւն ջրոցն։

Եւ երկոցունց մարգարէութեանցն մի եւ նոյն դիտաւորութիւն է, եւ չիք [198] ինչ այլաբանութիւն ի միջի։ Քանզի ոչ այլ եւ այլ հոգի ետուն զմարգարէութիւնն, այլ նոյն եւ մի հոգի, որ արժանի արար զմին պատմիչ առնել այլ<եւ այլ>ոց իրաց, եւ զայլսն մնացելոցն ի նմանէ։

286 Արդ զի երկինք ոչ շրջին եւ զի ամենայն ինչ որ երեւի՝ արարած է եւ ոչ ինքնակաց, առաջին բնութեանցն աւրինակք եւ գրոց վկայութիւնք բաւական եին հաւանեցուցանել զմտավարժս։

Բայց քանզի ի նմին յամառութեան կան՝ զամենայն ինչ կենդանի եւ շնչաւոր համարել, ոչ հեղգասցուք ըստ մերում կարի եւ այնմ եւս առնել պատասխանի։

Մաս Երրորդ Գլուխ

[Ա]

Լուսին, ասեն, <արագագոյն> քան զարեգակն։ Յերեսուն աւր անցեալ ընդ ամենայն աստեղատունսն, այս ինքն ընդ ամենայն երկինս, հասանէ ի նոյն տեղի. 274r եւ արեգակն ի տարւոջ։

Եւ երկինք զմի տիւ եւ գիշեր առածեալ զինքեամբք, շրջին ի նոյն տեղի։

Եւ եւթն աստղ միայն է գնայուն, եւ այլն ամենայն բեւեռեալ են յերկինս։

Եւ որ գնայուն աստեղքն են՝ արեգակն եւ լուսին, եւ այլ եւս հինգ աստեղք, ոչ եթե յարեւելից յարեւմուտս գնան՝ այլ յարեւմտից յարեւելս։

Եւ տան աւրինակ ինչ՝ որ ոչ նման [200] է, եթե յորժամ անիւ շրջանակիցի, եւ մրջիւն մի ի խեցին գնայցէ յարեւմտից կողմանէ յարեւելս, վասն անուին արագագոյն ընդ արեւմտից կողմն շրջելոյ թուի՝ թե մրջիւնն յարեւելից յարեւմուտս կոյս ընթանայցէ. որ ոչ յարեւելից յարեւմուտս կողմն գնայցէ՝ այլ յարեւմտից յարեւելս. եւ անիւն ստէպ շրջելովն այնպէս երեւեցուցանէ։

288 Եւ երկինք, ասեն, որչափ ի վեր են՝ դոյնչափ ի խոնարհ են, եւ դոյնչափ յամենայն կողմանց շուրջ զերկրաւ,

289 եւ զերկիրս շուրջ ջուր պատէ, եւ զջուրն եւ զերկիր՝ աւդ, եւ զաւդն եւ զջուր եւ զերկիր՝ հուր։

290 Եւ լուսնի չիք իւր լոյս առանձինն, այլ յարեգականէ գայ ի նա լոյսն։ Եւ յայտ անտի է, ասեն, 274v ռզի յորմէ կուսէ արեգակնն իցէ, յայնմ թերէ սկսանի ի նմա լոյս ծնանել։ Եւ ըստ հեռաւորութեան արեգականն՝ սակաւ գայ ի նա լոյսն. եւ ըստ տակաւ տակաւ մերձենալոյն՝ յաճախէ ի նա լոյսն. եւ յորժամ [201] մաւտ հասանէ ի նա՝ լնու. եւ յորժամ անցանէ զարեգակամբ՝ սկսանի տակաւ նուաղել. եւ որչափ ի բացն հեռանայ՝ այնչափ պակասէ ի նմանէ լոյսն, մինչեւ ամենեւին նուաղէ։ Եւ յորժամ միւս անգամ հանդիպի, ծագէ ի նմա սակաւիկ ինչ ի լուսոյն վասն հեռաւորութեան. եւ որչափ մերձենայ, այնչափ առ սակաւ սակաւ աճէ ի նա լոյսն։

Եւ լուսին, ասեն, ի ներքոյ է քան զարեգակն եւ քան զամենայն աստեղս. եւ քանզի ի ներքոյ է, յորժամ կշիռ դէպ արեգական պատահիցէ՝ յայնժամ խաւարի արեգակն։

291 Եւ պատճառս փոփոխմանց չորից բնութեանցն զաստեղս՝ իբրեւ զկենդանիս ինչ՝ դնեն։

292 Զայս ամենայն ասեն հայթայթանաւք, զի զերկինս եւ զլուսաւորսն կենդանիս եւ աստուածս կարծեցուսցեն։

[Բ]

Արդարեւ, որպէս երանելին Առաքեալ ասէ, թե իմաստութեամբն Աստուծոյ ոչ ծանե275rաւ աշ[202]խարհ զԱստուած։ Եւ զի՞նչ զարմանք են ընդ նոցա՝ թե զերկինս վասն անչափ մեծութեանն, եւ զլուսաւորս վասն առաւել պայծառութեանն աստուածս կարծեին, յորժամ ի փայտս եւ ի քարինս եւ ի գազանս եւ ի ճճիս անգամ աստուածս խնդրեին, զորս իւրեանց իսկ բնութեան բարքն կշտամբեն. այնու զի արարչախնդիր եւ աստուածախոյզ են, եւ անկեալք ի միոջէ ճշմարտէն՝ ի բազումս ոտնառեցին, եւ ոչ ուրեք եղեւ կա եւ հաստատութիւն։ Զի խնդրելն զԱստուած, գովութեան արժանի էր. եւ ոչ զմին եւեթ՝ այլ բազումս մուծանել, անհնարին ամբարշտութիւն է։

[Գ]

Եւ առաւել Յունաց իմաստունքն դսրովին, զի հասեալ ի վերայ իմաստութեանն՝ չծանեան իմաստութեամբն զարարիչն։

Քանզի դնեն եւ նոքա մի ինչ ինքնակաց պատճառ ամենայնի. որոյ ոչ յումեքէ եղեալ, այլ ինքն անձամբ ինքնակաց առաջին գտեալ. եւ եր[203]կրորդ աստուած եւ արարիչ դնեն զիտս. եւ երրորդ զշունչ, զոր ոգի ամենայնի կոչեն։

Զերկուսն ի միոջէ պատճառէ անտի դնելով, ցուցին՝ թե մերձեցան ի դրունս ճշմարտի գիտ275vութեանն։

Եւ ի նոցանէ այլ անթիւ իմանալիս երեւելիս աստուածս ծննդեամբ ստեղծանելով, անձամբ անձին փակեցին զդրունս հաւատոյ գիտութեանն։

Զի իբրեւ զարեգակն եւ զճառագայթս դնեն զԱստուած եւ զաստուածսն իմանալիս երեւելիս. եւ զբնաւ իսկ զաշխարհ մշտնջենաւորակից նմա. եւ յամենայնի զնորա ոգին իբրեւ շունչ ամենայնի, եւ յերկինս եւ ի լուսաւորսն, եւ ի հուր եւ յաւդսն, եւ ի ջուրս եւ յերկրի, մինչեւ ցքարինս եւ ցփայտս եւ ցծառս եւ ցարմատս խոտոյ անգամ։

Եւ այնու կենդանութեամբ, ասեն, ամենայն արարածք զնորա բնութենէն կախեալ կան, որպէս ճառագայթք արեգական զանուէն կախեալ կան։

Եւ ինքն մի է եւ բազում, եւ բա[204]զում է եւ մի, որպէս արեգակն մի է եւ բազում, զի մի անիւ է եւ բազում ճառագայթք։

Եւ զայս ոչ ամենեքին այսպէս ասեն. այլ են բազում կրաւնք փիլիսոփայից։

[Դ]

Պիւթագորեանքն եւ պերիպատիկեանքն միութիւն եւ խնամակալութիւն ասեն։

Եւ չզոհել աստուածոց եդ կրաւնս Պիւթագորաս. զշնչաւորաց միս չճաշակել, եւ ի գինւոյ ժուժկալ276rել. եւ ի լուսնոյ եւ ի վեր զամենայն ինչ որ է՝ անմահ համարել, եւ որ ինչ նորա ի ներքոյ՝ մահկանացուս. եւ փոփոխումն շնչոց ի մարմնոց ի մարմինս մինչեւ ցանասունս եւ ցճճիս անգամ։

Եւ լռութեան կրաւնս սահմանեաց. եւ յետոյ զիւր անձնն աստուած անուանեաց։

295 Իսկ պղատոնեանքն, աստուած եւ հիւղ եւ իդոս, որ առաջին՝ նիւթ է, եւ երկրորդն՝ առանձինն ինչ ուրուք. եւ զաշխարհս՝ արարած եւ եղծանելի. եւ զշունչ՝ անարար եւ անմահ եւ աստուածական, որոյ երեք մասունք են՝ բանական, ցաս[205]նական, ցանկական։

Եւ զկանայս հասարակաց ամենեցուն համարել. եւ մի ումեք մի կին առանձինն ունել. այլ զոր արքն կամիցին եւ կանայքն ախորժիցեն, այնց ընդ այնս լինել։

Եւ փոփոխմունս շնչոց յայլ եւ այլ մարմինս մինչեւ ցճճիս եւ ցսողունս անգամ։

Միանգամայն եւ աստուածս բազում ի միոջէ ելեալ սահմանէ։

296 Իսկ ստոյիկեանքն մարմին զամենայն ինչ եդին, եւ զերեւելի աշխարհս Աստուած համարին։

Իսկ ոմանք ի հրոյ էութենէ համարին ունել սմա զբնութիւն։

Եւ Աստուած զմիտս սահմանեցին.

276v եւ իբրեւ թե շունչ ամենայնի իցէ տարերն երկնից եւ երկրի, մարմին նմա՝ զամենայն ինչ որ է՝ եդին, եւ աչս՝ զլուսաւորսն. եւ զմարմինս ամենեցուն կորստականս, եւ զշունչս փոփոխելիս ի մարմնոց ի մարմինս։

297 Իսկ եպիկուրեանքն ասեն. անհատ եւ անբաժին մարմինք եին զառաջինն, եւ անտի եկաց ամենայն ինչ։

Եւ վախճան լաւութեան զ[206]ցանկութիւն սահմանեցին։

Եւ թե ոչ Աստուած գոյ, եւ ոչ խնամակալութիւն՝ որ վարիցէ զամենայն։

298 Այս են կրաւնք փիլիսոփայից։

[Ե]

Բայց հեթանոսութեան սկիզբն ի Սէրուքայ ժամանակաց անտի եղեւ։ Զի որ լաւ ոք եկեալ յաշխարհ մեռանէր, վասն յիշատակի քաջութեանն զպատկերն երանգաւք ի նկարու հանեին. եւ անտի ուսեալ տխմարաց՝ տակաւ ի պաշտաւն առնուին։

Եւ կռոց եւ դրաւշելոց հանգամանք՝ առ Թարայիւ հարբ Աբրաամու. եւ անտի իւրաքանչիւր ոք իւրով արուեստիւ զնոյն դրաւշէր. դարբինն՝ դարբնութեամբ, հիւսնն՝ հիւսնութեամբ, արծաթագործն եւ պղնձագործ եւ քարակոփ եւ բրուտ՝ իւրաքանչիւր արուեստիւ։

Եւ անտի կ277rարգեալ հասանէր յԵգիպտացիս եւ ի Բաբելոնացիս եւ ի Փռիւգացիս եւ ի Փիւնիկեցիս գործ դրաւշագործութեան եւ խորհուրդք նորին։

Եւ ապա ի Հելլէնս, որ են Յոյնք, առ Կեկրոպեաւ։ Եւ եւս յետոյ առա[207]ւել աստիք, առ Կրոնաւն եւ Րէաւ եւ Դիաւ եւ Ապողոնիւ եւ առ այլովք բազմաւք, զորս մի ըստ միոջէ աստուածս անուանեին։

Եւ Հելլէնք կոչին Յոյնք յառնէ միոջէ, որում Հեղինոս անուն էր յելլադացւոց աշխարհին։ Բայց այլք ասեն՝ եթե ի ձիթենւոյն, որ յԱթենս բուսաւ իւրովի. վասն զի ձիթենի յունարէն եղէա կոչի։

Բայց Յոյնք ի Յաւանայ, որ էր մի յառաջնորդաց աշտարակագործութեանն. վասն որոյ Մերովպք ամենեքին կոչին յաղագս բարբառոյն բաժանելոյ։ Քանզի բաժանումն յունարէն մերիսմոս կոչի։

Եւ առաջին կրաւնք՝ խուժականք եւ սկիւթականք եւ հեթանոսականք կոչեին, մինչեւ եկն Աբրաամու աստուածպաշտութիւնն եւ աղաւաղեաց զայն։

Եւ յուդայութիւն ի Յուդայէ, որ է հրեութիւն, ի չորրորդէ ռորդւոյն Յակոբայ, յորմէ թագաւ277vո[208]րութիւնն էր. եւ կալաւ անունն զամենայն ազգն յուդայական։

Եւ ի վախճանի հրեութեան, քրիստոնեութեան անուն ի Քրիստոսէ. որ նախ յԱնտիոք անուանեցաւ աշակերտելոցն։

[Զ]

Արդ ի խնդրելն փիլիսոփայից զԱստուած ի բնական աւրինաց՝ որ ի միտսն տնկեալ է, որպէս յառաջագոյնն ասացաք, գովութեան արժանի է։

Բայց ի բազում աստուածսն անկանել, եւ զաշխարհս նմա մշտնջենաւորակից դնել, անհնարին ամբարշտութիւն է։ Եւ ի դէպ ելանէ նոցա առաքելական բանն՝ եթե ծանեան զԱստուած, եւ ոչ իբրեւ զԱստուած փառաւորեցին։

Զի Աստուծոյ փառաւորութիւն այն էր, թե յարարածոցն մեկնեալ էր զպատիւ արարչին, որով եւ արարածքն իսկ իւրաքանչիւր շարժմամբք եւ փոփոխմամբք զարարչէն քարոզեն։

Արդ եթե աստեղքն ըստ նոցա բանդագուշանացն աստուածք իցեն, եւ երկինք [209] եւ արեգակն եւ լուսին՝ որ անխաւսքն եւ անմռունչ են, զի՞նչ աւելի իցէ պատճառն քան զպատճառաւորսն։

Եւ մանաւանդ յորժամ զնորին իսկ զմիտսն եւ զշունչ, թե մարթիցի Աստուծոյ շունչ ասել, 278r ամենայն արարածոց շնչաւորաց եւ անշնչից՝ բնութեամբ՝ ի նորա էութենէն՝ դնեն։

Որ ահնարին ամբարշտութեանն է, զԱստուծոյ զիւրոյ էութեանն կենդանութիւն՝ հոգեւորաց եւ շնչաւորաց եւ անշնչից առ հասարակ համարել. եւ ոչ առաւել արարած կենդանութիւն ի հրեշտակս եւ ի դեւս եւ ի մարդկան, որ բանաւորքն եւ մտաւորքն են. եւ յայլ շնչաւորսն՝ բնական կենդանութիւն ի չորից հիւթոց խառնեալ եւ յաւդեալ, որք յորժամ քակտիցին, եւ կենդանութիւնն ի նոյն չորեսին հիւթսն լուծանի։

301 Են ոգիք հրեշտակաց եւ դիւաց, եւ շունչք մարդկան։

Արդ եւ յիւրեանց բանիցն իսկ ո՞չ ամաչիցեն, որք զշունչն անարար եւ անմահ եւ աս[201]տուածեղէն յԱստուծոյ բնութենէ անտի ասեն. եւ դարձեալ տանջանս եւ պատիժս շնչոցն յանցուցելոց դնեն։

Որ յետնոյ հայհոյութեանն է՝ եթե էութիւնն Աստուծոյ ի մասունս բաժանիցի, եւ ի բազում շունչս կոտորիցի. եւ դարձեալ զիւրոյ զկէս բնութիւնն միւս կէսն տանջիցէ, եւ կէսն ի փառս եւ կէսն յանարգանս, եւ մի թեր278vին յանոյշս եւ միւս թերին ի դժոխս։

302 Եւ դարձեալ ասեն, թե ոչ կենդանութիւն ինչ է յամենայնի, զիա՞րդ իցէ զի ամենայն ինչ շարժի։ Եւ սերմանք եւ տունկք արկեալք յերկիր բուսանին. եւ յէգս մարդկան եւ յանասնոց անկեալ սերմանք գան ի ծնունդս եւ յաճումն։

303 Յորմէ եւ ոչ մեք յուրաստ ինչ եմք, վասն փորձոյ իրացն զարդեանցն յայտ առնելոյ։ Այլ խնդիր այն է՝ թե այն կենդանութիւն ոչ Աստուծոյ էութեանն կենդանութիւն է, այլ արարած կենդանութիւն այլազգ ի [211] բանաւորսն եւ ի մտաւորս, եւ այլազգ յանասունսն եւ յամենայն շնչաւորսն, եւ այլազգ ի բնականսն՝ որպէս ի սերմանս որ յէգս մարդկան եւ յանասնոց անկանին։ Յորոց մարդկանն առաւել եւ պատուականագոյն է, յորում եւ բնական կենդանութիւն է ըստ մարմնոյն, եւ բանաւորն՝ սքանչելի՝ ըստ շնչոյն։ Զի մարմինն եւ նոցա ի չորից հիւթոցն կայ, եւ ոգին ոչ ի ռչորից նիւթոց յաւդելոց, այլ ի պարզական եւ ի սուղական բնութենէ. եւ այլոց անասնոց ոչ նոյնպիսի, այլ ի բնական եւ յազդեցական բնութենէ. եւ սերմ279rանց ոչ նոյնպիսի, այլ ի բնական եւ յանշնչական խաղացից։

[Է]

Նոյնպէս եւ ոչ ի լուսաւորսն շնչաւորութիւն ինչ բանաւոր է, այլ բնական եւ խաղացական շարժմունք։

305 Ուստի ոմանք եւ հրեշտակս վարիչս եդին նոցա։

Այլ մեք զգրոց սրբոց զհետ երթիցուք որ զանձրեւացն ասէ՝ թե չեւ եւս էր Աստուծոյ տեղացեալ յերկիր։

[212] Եւ ոչ որպէս ոմանք դանդաչեցին՝ թե սատանայ ունէր իշխանութիւն շարժելոյ եւ փոփոխելոյ զաւդս, ըստ այնմ զոր Առաքեալն ասէ՝ թե ըստ իշխանի իշխանութեան աւդոյս այսորիկ։ Իշխան աւդոյս այսորիկ կոչէ զնա՝ վասն յերկնիցն անկանելոյ եւ յաւդս թափառելոյ։ Եւ յայտ անտի է՝ զոր ասէ՝ թե աւդոյ խաւարիս այսորիկ. զի ցուցցէ՝ թե ի լուսոյ ի խաւար կործանեալ է, եւ չէ աւդոյն փոփոխիչ՝ մերթ յանձրեւս, մերթ ի ձիւն, մերթ ի կարկուտ։

Այլ զի Աստուծոյ գործ է այն, եւ ոչ սատանայի, ասասցէ Դաւիթ հոգւովն սրբով ի մաւտոյ՝ թե

Հանէ զամպս ի ծագաց երկրէ,

Եւ զփայլատակունս յանձրեւս արար.

Եւ հանէ զհողմս յշտեմարանաց իւրոց.

եւ դարձեալ՝ թե

279v Դնէ զձիւն իբրեւ զասր

Եւ զեղեամն իբրեւ զփոշի ցանեաց.

Եւ արկանէ զսառն իբրեւ զպատառս.

հանդերձ այլովքն։

Եւ մի մարգարէն ասէ՝ թե

Կոչէ զջուրս ծովու,

Եւ հեղու զնոսա ի վերայ երեսաց երկրի։

Եւ Յոբ ա[213]սէ՝ թե

Ո ծնաւ զշիթս անձրեւի

Եւ յորովայնէ ո՞յր ելանեն սառնամանիք,

Եւ զեղեամն յերկինս ո՞ ծնաւ,

Որ իջանէ իբրեւ զջուր ծորեալ.

զի ասիցէ՝ թե իմ գործ է, եւ ոչ այլ ուրուք։

306 Նոյնպէս եւ զլուսաւորսն շարժել՝ նորա բանին գործ է, եւ ոչ այլոյ ուրուք։

307 Եւ ոչ միայն եւթն աստեղքն գնայունք են եւ այլքն առանց գնացից, այլ ամենեքեան գնայունք. կէսքն յամրագնացք, եւ կէսքն արագագնացք։

308 Եւ ոչ յերկինս բեւեռեալ են, որպէս յառաջագոյնն ասացաւ՝ թե իբրեւ զշռնչանն շրջիցին, եւ զնոսա մերթ յայտնեսցեն եւ մերթ ծածկեսցեն։

309 Եւ որ առաւել ծաղուն արժանի է, թե արեգակն յարեւմտից յարեւելս գնայցէ։ Եւ ընդէ՞ր ոչ զարեւմուտսն արեւելս կոչիցեն, եւ զարեւելս<ն> արեւմուտս։

310 Այլ՝ բնաւ իսկ, ասեն, ոչ ուրեք մտանէ արեգակն. եւ զի ոչ մտանէ՝ անտի 280r յայտ է՝ զի ցայգ ի նորա լուսոյն ի լուսնի ամանն լոյս [214] ծագէ, քանզի ինքն երթեալ հեռացեալ յայլ կողմանս երկնիցն գտանի։

Եւ թե ասիցես՝ թե նա յերկինս իցէ ցայգ, խաւարս որ լինի՝ ուստի՞ իցէ. ասեն. յերկրիս ստուերէ լինիցի։

Անդ որ ի վեր յերկինս խաւարն լինի, ուստի՞ իցէ. ո՞չ ապաքէն յայտ է՝ թե ուրեք ծածկի ցայգ, որպէս եւ ի մտիցն է տեսանել։ Զի իբրեւ ի վերուստ ի խոնարհ իջանէ, եւ դարձեալ յելանելն՝ իբրեւ ի ներքուստ ի վեր ելեալ համբառնայ։

311 Եւ ի զուր է ճամարտակելն նոցա, զի այնչափ մեծութիւն երկնից տան քան երկրի։ Զի աստուածատուր գիրք զերկինս թզաւ ասեն եւ զերկիր քլաւ. եւ ոչ աւելի զթիզն քան զքիլն գտանեմք։

[Ը]

Դարձեալ եւ լուսնի՝ թե ոչ իւր առանձինն իցէ լոյս, նախ նոցա բանն ստի՝ զոր ասեն, եթե ի յաճախելն՝ յամենայն իմիք աճէ հիւթն՝ որ ի ռնմայնք է, եւ ի լնուլն՝ լնու, եւ ի պակասելն՝ պակասէ։ [215] Որպէս փորձ իրացն իսկ յուղիղս ամենայն մսեղեաց ցուցանէ, եւ ի ծառս եւ ի տունկս խոնաւութիւնն։

Եւ յԵւրոպն տեղիք ինչ են 280v ծովուց, որոց ջուրն ըստ աճել լուսնին՝ աճէ՝ եւ ըստ լնուլն՝ լնու, եւ ըստ պակասելն՝ պակասէ։

Եւ նոքա այսչափ ժմերտեալք՝ մինչեւ զամենայն մարդկան աչս կամին ունել, որք ցայգ ի մտանել արեգականն՝ առաւել պայծառացեալ զլոյս լուսնի տեսանեն։

313 Եւ զիա՞րդ արագագոյն քան զարեգակն զչանձնաւոր լուսինն ասիցեն։

Զի նա, ասեն, յերեսուն աւուր կատարէ զընթացսն, եւ արեգակն ի տարւոջ։

Զորս փորձ իրացն յանդիմանէ, եւ աստուածատուր գիրքն, որ ասէ՝ թե արար երկուս լուսաւոր մեծամեծս, եւ եդ զնոսա ի հաստատութեան երկնից։ Եւ զի զառաւել պայծառութիւն արեգականն ցուցանիցէ, ասէ. արար զլուսաւորն մեծ՝ յիշխանութիւն տուընջեան, եւ զլուսաւորն փոքր՝ յիշխանութիւն գի[216]շերոյ, եւ զաստեղս։

Ուստի յայտ է՝ թե յիւրաքանչիւր իշխանութիւնս կարգեալ են, եւ ոչ մի ի միոջէ առնուն զլոյսն։

314 Եւ զաճելն եւ ռզնուազելք լուսնի՝ իբրեւ ընդ պատենիւք իմն մտանել եւ ելանել ասեն իմաստունք։ Եւ նշանս անտի տան, զի է երբեք՝ յորժ281rամ յաճմունսն իցէ եւ լնլոյն, շո<ղիւն շո>ւրջ զանաւթովն ծրանայ, որպէս թե ընդ սակաւ ինչ փեռեկումն ծերպից՝ նշոյլք երեւեսցին։

315 Եւ դարձեալ խաւարելոյ արեգականն եթե լուսնին պատահել պատճառ իցէ, յորժամ լուսինն մթանայցէ՝ նմա զի՞նչ պատահիցէ։

Եթե զաստղ պատճառ պատահելոյն դնիցեն, ահա ոչ տեսանեմք այնչափ մեծ աստղ յերկինս՝ որ պատահելս լուսնին՝ ծածկել կարիցէ զլուսինն։

Նա թե եւ զարեգական լոյսն արգելուլ կարէր լուսին, ապաքէն [217] զիւր լոյսն մագէր յերկիր, զի գոնեայ իբրեւ զլուսնակայ երեւէր տիւն եւ ոչ ամենեւին խաւարչուտ։