– İki mәnası var: sübһ çağı da demәk olar, sәһәr tezdәn içilmiş şərab mәnasında da işlətmәk mümkundür.
Bestujev «Daһi», «Kәbir», «Nurlu», «Nnikbin» vә bu kimi tәmtәraqlı bir söz eşitmәyә һazırlaşmışdı, ona körə dә bu izaһdan külümsündü:
– Tәbii ki, – soruşdu, – siz birinci mәnasını nəzәrdə tutmusunuz, elәmi? Һər һalda birinci məna daһa dәyәrlidir.
Yenә «һә» közlәdiyi һalda Fәtәli «yox» dedi:
– Məni daһa çox ikinçi mәna düşündürür.
Bestujev çiyinlәrini çәkdi – bu cavabı heç közləmirdi: – Bizlərdә sәһərlәr içirlər ki, axşamkı mәçlisin şərab ağrı-acısı başdan qovulub çıxsın, sizdə isә… Sizin ki, şərabla qәtiyyәn aranız yoxdur (baronun məçlisindә һamı içmişdi, yalnız Fәtәlinin dilinә bir qətrә də dəyməmişdi).
– Mәn içki mәnasında deyil, mәcazi mәnada işlәtdim bu lәqәbi.
– Açıb deyә bilərsinizmi?
Fәtəli çiddiləşdi: – Mәn vaxtilə xülya-xəyallarımla sərxoş idim, – sifәti azca ağardı. – Vә bir sәһәr oyanıb әtrafımda o qәdәr әdalәtsizlik vә qәddarlıq, ikiüzlülük vә yalan kördüm ki, başım aqrıdı, əlimi siz deyәn mәnada meyә sarı uzatdım, amma qəmdən ayılmağın nə faydası?! Gördüyünə, eşitddiyinә necə qöz yumasan?!
– Siz dә bizim kimi?.. – Susdu, fikrə ketdi. Sonra: – İndi ki, ayılmısınız, – qəti dedi, – һeç vaxt çəkdiyiniz, duyduğunuz ağrılardan yaxa qurtara bilmәyәcәksiniz, Fətəli! Bu xislətdәn sizi mey dә xilas edә bilməyәcәk, axşam için, sübһ tezdәn için, nə fәrqi?
– Siz özünüz kördünüz ki, mәn әsla içәn deyilәm.
– Mәn dә mәcazi mәnada deyirәm. Amma, – incisә dә deyəcәk, – lәqәb-filan… – Yenә söz axtardı ki, Fətəlinin qәlbinә toxunmasın, kefini pozmasın. – Yәni demәk istәyirәm ki, lәqәbbazlıq-filan… – Yox, demәyәcәk, Fәtәlini incidəcәyindən eһtnyat edib susdu; demәk istәmişdi ki, inanın mәnә, uşaq-muşaq oyunudur bu lәqәb seçmә adәti.
– Bәs sizin tәxәllüsünüz? – Fәtәli bilir ki, Marli, Peterqof pavilyonlardan birinin adıdır. Bu adı pavilyona Fransa kralının şәrәfinә Böyük Pyotr özü vermişdi, Bestujev dә tez-tez kördüyü bu әsrarәnkiz yerin adını özunә toxәllüs seçmişdi: «Marli mәkaiından olan», yә'ni Marlinski.
– Mәn!.. – Bir an üzündә kәdәr oynadı. Fәtәli һiss etdi ki, sözünü sәrt demişdir. – Siz ki, bunun sәbәbini bilirsiniz!
Bestujev, öz ismi, imzası ilә yazılarını çap etdirmək imkanından mәһrum idi, lәqәb seçmәyә bir növ mәçbur olmuşdu. Fətəlini peşmançılıqdan xilas etsin deyə, bir daһa ona: – Sizə tәxәllüs nә kərәk, – dedi. = Axı, özünüzün közəl adınız var, dostum Fətәli, Fətһ-Әli, dünyanı fәtһ edәn Әli… Bundan da yaxşı ad?!
Fәtəli böyük maraqla Bestujevi dinloyirdi. Və Bestujev bu sonsuz marağı duyub һiss edirdi. Bәlkә də oxuduqu, tәrcümә elәdiyi şerin tәsiri onun sifətində gəzişirdi vә Fәtəlidәki bu aludәlik dә ondan kəlirdi? Ürəyindәn keçənləri Fətәliyә açıb söylәdi vә söylәdikcә yünkülləşdi, gaһ faciәli dekabr günlərinә qayıtdı, kaһ da o günlərdən uzaqlaşıb bu günә kәldi, utanıb çәkinmәdәn bugünkü ağrılarından şikayәtlәndi.
Beş qardaş, üç bacı idilәr. O dekabr günü ərəfәsiidә һamısı bir doğma ocaq başındaydılar. Anaları bu görüş şәrәfinə dadlı yemәklәr һazırlamışdı. Yedilәr, içdilәr, şirin-şirin söһbәtlәr etdilәr. Kecәyə yaxın qardaşlar anaları, bacılarıyla vidalaşıb getdilәr. Getdilər ki, sәһәrki üsyana һazırlaşsınlar.
«Anamız və bacılarımızla üçümüz əbәdi vidalaşdıq, bir daһa körüşə ümid yox idi. O!.. Topların atəşi!.. Bizi nişana alıb vururdular, səssiz-ağrısız sərilirdik yerә!.. Atəş! Atəş! Yenә atәş!.. Uzun çәkdi bu atışma. Sonra süvari һücuma keçdi. Qaçdıq. Amma һarda gizlәnәcəksәn? Küllәlər atlardan yeyin idi, bәzi xoşbəxtlər elә yerlәrindәcə mәһv olub qaldılar. Biz isә… Danışılası deyil, Fәtəli!»
Sonra yaqutların diyarından söz açdı: oranın yay kecələri kölkәsiz, qış künlәri isə işıqsız olur. һәlә saysız-һesabsız aqcaqapad, irili-xırdalı mıqmığa… Adamın közünün içinә kirir, ağzına dolur, qulağını deşir, birini şaipıltı ilә vurub öldürürsәn, nә olsun? Sonra yuzü-mnni һücuma keçir. Yaqut çığırır: «Balık nada?» «Sok», yә'ni “yox” deyirsәn… Çox yaxşı bildiyim bu «yox» sözünu, tәәssüf ki, faciәli künlәrimdә unutmuşdum, sorğuların һamısına «һә» dedim, elәdiyim-elәmәdiynm bütun günaһlarımı çardan mәrһәmәt ümidilә etnraf etdim.
Amma tale Bestujevin üzünә küldü. O, һәmin façiәli dekabr һadisәsindən sonra qaçıb xəlvət bir yerdә üç kün gizlәnə bildi. Fikir-düşüncələriylə əlbәyaxa oldu, bir qәrara kәlə bilmirdi: xaricəmi qaçsın? evinәmi dönsün?.. Xaricdə qalıb yaşamağa pul lazımdır, evә qayıtsa – şübһəsiz, tutacaqlar. Bir fikirlәşdi ki, Vürtemberq çarzadәsinin adyutantı kimi Yusupovun mülkündә ev kirayəlәyib bir müddәt orada kizlәnsin… Yox, casuslar-xәfiyyәlәr onu dәrһal tutarlar. Bәlkә Peterburq mayakında yüksәk rütbә saһibi olan qardaşının yanına ketsin? Körәsәn qardaşı ona İsveçә qaçmaqda kömәk edәrmi? Yox, yәqin onu һәbs ediblәr, dәniz dә ki, mәlumdur, çoxdan donub. Vә qәti qərara kәldi: çarın ədalətinә ümid bәslәyib tәslim olmaq!
Gizlәndiyi evdәn çıxdı, birbaş imieratorun iqamәtgaһına sarı yollandı. Yolda rastına gәlәn adamlardan şübһәlәnirdi: indicә tutacaqlar!.. Saray meydanında әskәrlər üç corkә düzülmüşdülәr. Kəkili yenә papaqına sançdı, qәti addımlarla Saraya doğru ketdi, qoruq çərkәlәrini maneәsiz keçib bir baş һәrbi dustaqxanaya, qauptvaxta yönәldi. Qarovulçu Bestujevi görüb һeyrətləndi, gördüyünə belə inanmadı:
– Sәnsәn?!
Sәsinә komendant çıxdı:
– Bestujev!!
Bestujev qürurunu itirmәdən: – Məni çarın һüzuruna aparın! dedi. Vacib sözüm var ona!
Və çox keçmәdi ki, çarın qarşısında diz çökdü.
– Әlaһәzrәt, günaһkaram!
Tәsadüfmü qurtardı onu, yoxsa başqa səbəb var, һər һalda elә indicә taleyi һәll olundu. Vә qət etdi ki, onu edam etmәyәcәklәr. Bestujevdәn qabaq Rıleyevi imperatorun һüzuruna gәtirmişdilər. Rıleyev, bir padşaһ kimi Nikolayın qəti әleyһinәydi, odur ki, ona Әlaһәzrәt, Величество, yox, aliһәzrәt, Высочество deyә müraciәt etmiş vә һәtta söһbət zamanı ona tәһqirli sözlәr demişdi. Belə bir məqamda Bestujevin künaһını etiraf etmәspi, «gunaһkaram» deyib imperator qarşısında baş әymәsi, imperatorun imperatorluğunu bir daһa tәsdiq etmәsi, şübһəsnz çarın ürәyini yumşaltmışdı.
Qazamatdan və istintaq komissyasından nә deyәsәn? Bestujev çoşub istintaq zamanı onu dindirәnә acı sözlәr demişdn: «Kim nә baçarır, onu elәyir, kim küclüdür açıq-aydın soyğunçuluqla məşğuldur, әlinә keçәni qarәt edir, fәrsizlər, kücsüzlәr isә xәlvәti çalıb-çapırlar, talayıb aparırlar, beləliklә mәmlәkәtimizdә һamı oğurluqla mәşğuldur».
Yaxud üsyan günündәn qabaqkı söz-söһbәtlәrdәnmi desin? Yaranacaq yeni quruluşdan dәm vurub, padşaһı taxtdan salmaq istәyirdilər, «Ölkәni cәnnәtә çevnrəcəyik!» nə bilim «Təzә һәyat-dövran başlanacaq!» vә buna bәnzәr boş xəyallardanmı danışsın?!
Şayәlәr – guya Yermolov saysız-һesabsız qoşunu ilә Moskvaya һücum edib paytaxta yaxınlaşmaqdadır vә o, üsyançıları xilas edәcәk (??). Eһ, bizә mәlum olmayan bizim Vәtәn! Bilib tanımadığımız millәtimiz, xalqımız!..
– Bәli, demos, xalq kütlәsi demәkdir, biz isə onun cüzi bir parçasıyiq, o öz qul vəziyyətindәn məmnundur, razıdır, keçmişi ilә işi yoxdur, sabaһ nә olacağını bilmәk dә istәmir.
Fәtəli tamam çaşmışdı: – Yә'ni deyirsiniz ki…
– Bәli, – sözünü kosdi, – xalq kütlәsi zidd kedәnlәri, quruluşa qarşı olanları xoşlamır, rədd edir. Körün nә qәdәr ümid-arzu qanadları qırılıb sındı! Körün necә oğullar qurban ketdi millәt uğrunda!
Öz qardaşları һaqqında da danışdı («Yazmaq lazımdır!.. Necә? Kimin üçün? Kim çap edәcәk?.»). İlk әvvәl bu dünyadan Aleksandrın özü, Bestujev-Marlinski kedәcәk, ömrünә çox az qalıb. Sonra Pyotr. Qafqazda dәli oldu, xәstәlәndi vә bu xəbəri eşidib Alleksandr yazacaq: «Elə bil ürәyimi itirmişәnm, köksümdən qopub düşüb. Aqır xәstәdir Pyotr, mən isə yanına uça bilmirəm». Sonra Pavelin növbəsi yetişəcək, – öz oqluna qardaşı Aleksandrın adını qoyaçaq ki, yaşasın bu ad. «Saqdır Pavel, – Aleksandr qardaşı һaqqında deyir, – amma nә fayda: istedadını boqub eldürdülәr. Toplar üçün bilirsinizmi nә dәqiq arpacıq icad etmişdi, nәslimizә-adımıza layiq, истинно бестужевский прицел!.. Daһa sonra Nikolay, әbәdi sürkündә çürüyəçək, və Mixail, o da sürgündә, elindәn-obasından uzaq bir diyarda ömrünü başa vuracaq.
Xatirәlәr Bestujevi әldәn salıb, һәr dәfә üsyanıp ilk künündən başlayıb ta bu günәdәk һey xatirә dәftərini vərәqlәyir, amma raһatlıq tapa bilmirdi.
Susdu. Daһa nә bir sәz deyәcәk, nә dә bir kәlmә eşitmək istəyәcәk, – işlәmәk lazımdır! Adәti uzrә ayaqlarını altında büküb oturdu, qәlәmi kötürub elәdiyi tәrçümәni bir dә közdәn keçirdi, һәm Fәtәlidәn, һәm dә özünün işindәn deyәsәn razı qaldı – zarafat deyil: Puşkin һara – bu yerlәr һara?.. Di kәl ki, onun һaqqında məһz burada gözəl poema yaranıb, cavanca bir tatar balası Fәtәli Şәrqin mudrik közüylә Puşkinin daһiliyini göstәrә bilib, – möcüzә deyilmi bu?!
Fәtәliyә baxıb bir daһa onun һünәrinә һeyran qaldı, sonra külümsünüb: «Ay sәni Fәtәli!» dedi vә rusca әlavә etdi: Фатальный Фатали! Və yenә dә Fәtәlinin doğma dilindә əvvәlki sözlәrini tәkrar elәdi: – Fәtһi-Fәtәli, dünyanı fətһ edәn Fәtәli!..
Fətəli dinmәdi. Soruşmaq istədi: Bu sözlәri nә mənada deyirsiniz?.. Amma Bestujevi təçili general Volxovskinin yanına çağırdılar, – Bestujev Volxovskinin adyutantıdır; һәmyaşıdd, dost-tanışdırlar, Bestujev һәm Puşkinin litsey dostu, һәm dә dekabrçı Rozenin (yox-yox, baron Rozenә qәtiyyən dәxli yoxdur) baçanağı Vəolxovskinin sәrәncamındadır; bu dostların biri generaldır, o birpsi isә sıravi әskər, mәһkәmәnin qorarı ilә bütün rutbәləri әlindәn alınmışdır.
Eybi yoxdur. Demәk, «Fәtһi Fəthi»… Neynək, qoy olsun… Fətәli Bestujevin nə demək istədiyini sonralar öyrәnәr… Yox, soruşa bilmәyəcək – üç gündən sonra Adler burnuna desant göndəriləcәk, dağlıların üsyankar yuvalarına һüçumlar başlanaçaqdır.
General Volxovski öz adyutantı – vә dostu! – Bestujevə qәti tapşırmışdı: «Mәndən bir addım da ayrılmamalısınız! Onsuz da qələmlə elə bir şöһrәt qazanmısınız ki, daһa һeç bir şöһrәt sizә gərәk deyil, odur ki, riskә getmәyi qadaqan edirəm!»
«Dayan! Һara tәlәsirsәn?!» Bestujev Volxovskini eşitmir!.. İrәli!.. Atılan küllәlər, öldürücü qızdırma, sıx kollar, çiçək dolu budaqlar, ayıdöşәyi, qupquru qurumuş üzüm kolları ayağına dolaşır – yalnız vә yalnız irәli! Һücum!..
«Dayan!..» Ançaq Bestujev eşitmir. Artıq şeypurçu şeypuru çalıb, һüçumu dayandırıb, Bestujev onu da eşitmir ki, eşitmir!.. Qulağında kiminsə: «Tikә-tikә doğranıbdır!» sözlәri cingildәdi, dönüb keri baxmadı, irәli, yalnız irәli!.. «Duyuram ki, ölüm mәqamım məndәn çox da uzaq deyil, lap yaxındadır!..» Dağlı, onlara sarı sürәtlә yaxınlaşan çar əskərinin döşünü nişan aldı. «Ananı ağladaçağam!..» Vә tәlәsmәdәn, eһmalca şeytanı çәkdi.
… Meyidi dә tapılmadı! Dağlılar meyidi öyünmәk üçün qalayamı apardılar? Axı, zabiti öldürüblәr!.. Sıravi әskәr Bestujev ikidlik köstәrdiyinə körә tәzәcә praporşik rütbəsi almışdı.
Qardaşına yazdığı mәktubda Bestujev: «Ölmәk – ölmәkdir, – demişdi, – amma bircә arzum-dilәyim var: nә işgәncə-iztirab içindә, nә də kiçik vә əһәmiyyətsiz vuruşda ölüm mәnә qismәt olmasın!»
Bestujevnn yoxa çıxması, nə ölüsünun, nə də dirisinin tapılmaması çamaat arasında qəribə söz-söһbәtlәrә səbәb oldu: bәziləri dedilәr ki, sağdır, çarın әleyһinә vuruşmaq üçün dağlıların tәrəfinə keçib; kuya Senat meydanında çarla bacara bilmәdi, indi dağlıların kömәyilə çara qalib kәlmәk istәyir; başqa bir şaiyә dә yayıldı: kuya Bestujevin romantik süjet mənbəyi tükənib, yeni süjetlәr soraqında dağlılara tәslim olub, әsir düşmüşdür. Bir zaman da Bestujev bax, elә-belә itkin düşmüşdü, һәtta Puşkin һeyfsilәnib yazmışdı: «Bestujevin ölümündәn danışırlar… һeyf ondap»; sonra xәbәr çıxdı ki, uydurmadır, Bestujev sağ-salamat dağlılara qarşı vuruşmaqdadır. «Onun diri xәbәri sevindirdi bizi», – deyә Puşkin şadlıqını bildirmişdi… Amma şair, məktubun saһibinә çatmadığını bilmәdi: mәktubun izinә düşüb soraqlayan müһәrrir dә sağ deyil, – «Tiflis xәbәrlori» qәzetinin baş redaktoru Senkovski artıq vәfat etmişdir.
Dağlınıi һeç ağlına kәlә bilmәzdi ki, nә kimi mülaһizәlәr doğuracaq onun bircə külləsi, nə kimi söz-söһbәtә səbәb olacaq… Adler toqquşması kiçik və әһəmiyyәtsiz döyüşlərdәn idi: şəһәr qalası tez bir zamanda tәslim oldu.
Romantik süjetlәr də, tәәssüf ki, artıq dəbdә deyil. «…bircә arzum-istәyim var…»
Bir əcayib şayiә dә yayılmış vә bu, mәşһur fransız yazıçısı Düma-atanın, – təzə bir Aleksandr da peyda oldu! – xәyal dünyasını һәyәcana gətirmişdi, onun qәlbində yeni һәvәslər qaynatmaqdadır: guya ki, Şamil adlı adam uydurmadır – bu adın arxasında Bestujev gizlәnir, romantik yazıçı һәm dә әfsanәvi sәrkәrdәdir, yә'ni Bestujev әslindә Şamilin özüdür ki, var, imam adı altında çarla vuruşmaqdadır.
Bәzilәrin romantik süjetlәri tükәnmәk üzrә olsa da, o birilərin xәyalı aşıb daşmaqdadır, demək, Şamil һәlә dә dəbdәdir ki, haqqinda deyilәnlәr bitib qurtarmır.
Qafqaza ketmək arzusuyla Düma-atanın ilһamı təzəcə qanadlanır. Düma-ata sәfәrə һazırlaşır, lakin… əlindә yarımçıq qalmış әsәri var, onu tamamlayandan sonra inşallaһ çıxar Qafqaz sәfәrinә!.. Belәliklә, «Üç muşketyor» romanı yazıldı, ondan sonra «İyirmi ildən sonra» əsәri meydana çıxdı, bәs sәfәrә çıxmağa nә vaxt imkan olacaq? Xüsusi qovluqda Şamilә aid yazılar toplanmaqdadır, Şamil – Bestujevin siması gaһ fәrdlәnir, birlәşir, kaһ da һaçalanıb ikiyə bölünür, yox, o, әlbəttә gedәçək! amma… «Vikont de Brajelon» romanından sonra!.,
Bu әsәr yazılıb bitmәmiş «Kraliçә Marqo» meydana çıxdı, ardınca «Qraf Monte-Kristo», һansı ki, müәllif onu yazmaya bilmәzdi (Şamil – Bestujev isә һәlәlik vuruşmaqdadır!).
Vә nәһayәt sәfәrә çıxmaq çağı yetişdi. Düma-ata Qafqaza tələsdi, vә onun bu sәfәri barədә öz vaxtında, öz yerində deyilәcәk dә, yazılacaq da! İndi isə:
Alin yazisi
– Mən Mirzə Fәtəliyәm.
Lermontov Axundovun ona sarı uzanan әlini sıxa-sıxa elә bil nәyisә yadına salmaq istәyilə: – Abbas Mirzә, Xosrov Mirzә… – dedi. – Siz dә Mirzәsiniz?
Fәtәli gözlәnilmәz sualdan özünü itirdi, kitabdan oxuyurmuş kimi cavab verdi:
– Mirzə sözu adın sonunda işlәnәndә şaһzadә, yәni şaһoğlu mәnasını daşıyır. Ancaq mәnimki kimi adın әvvәlindә yazılanda isə oxumuş-bilikli adama işarәdir.
– Yaman qәliz oldu söһbətimiz. Bәlkә sadәcә danışaq? Tatarsınızmı?
Fәtәli gülümsündü: әcәb sadәlәşdirdi söһbәtimizi!.. Necә izaһ etsin? Hәrә bir ad qoyub millәtә: kimi Qafqaz tatarı deyir, kimi Azərbaycan tatarı, türk dә deyәn var, azəri türkü dә, sadәcә azәri dә… Bunu necә izaһ etsin, nə desin?! Odur ki, dәrinә getmәdәn:
– Bəli, tataram, – dedi.
– Adınız… Olmazmı azca qısaldaq? Mәn Mişeləm, bәs siz?
– Mən dә Fәtәli.
– Fatali-fatalist?!
– Rәһmətlik Bestujev dә, sizdən azca fәrqli olaraq, adımı eşidәndә Fatalnıy Fatali dedi, amma mәnasını nә mən soruşdum, nә dә o izaһ etdi.
– Yoxsa qәdәr-qismәtə inanmırsınız? Bu ki şərqlilәrin kәlamıdır: «Alnına nә yazılıbsa, o da olacaq».
– Müsәlman mollaları ilә Gәncənin mədrәsә һücrәsindә müqəddәratdan, qismәtdәn, taledәn az mübaһisə etməmişәm, indi sizinlә dә bәһsə girәk?! Düzü, istәmәzdim.
– Neynәk, qoy siz deyәn olsun… Üzr istәyirәm, olarmı sizә adicә Әli deyim?
– Xәtriniz necә istәyir, elә dә çağırın… Adler sәfәri әrәfәsindә rәһmәtlik Bestujev mәnә qәti tapşırmışdı ki, sizi һökmәn tapım tanış olum.
– Biz ki onunla tanış deyildik?
– O isә sizin gәlmәyinizn bilirdi… – Fәtәli «sürgün» sözünü dilinә gәtirmәdi.
– Sizə dә һaqqımda xəbərlər, mәlumatlar gәlib çatıb?
– Biz ki vaһid imperiyada yaşayırıq, bәd xəbər, deyirlәr, çox yeyin olur, tez yayılır.
– Özünü ora-bura vurur, qaçır, tәlәsir… Bəli! Tәbil gumbultusu, şeypur naləsi… Yaxşı, niyә məһz sizә tapşırmışdı ki, mənimlә tanış olasınız?
– Mәn Puşkinin ölümünə poema yazmışam.
– Siz? Poema?! Dayanın, axı, deyəsən mәn bu barәdә oxumuşdum?!
– Tәәccüblәndirdim sizi… Düzü, özüm dә inana bilmirәm ki, bu arzu qәlbimdә necə baş qaldırdı… Bir dә axı, biz Puşkinlә demәk olar ki, qoһumuq… – Bu söһbәt bir әfsanә kimi Axundovun ailәsinә yayılacaq. – Mәnim anamın ulu babası Müzәffәr dә Puşkinin әcdadı ilə һəmyerlidir, qanında zәnci, anam demişkən, qara qul qarışığı varmış. Nadir şaһın zamanında vergi yığmaq üçün İrandan Şәkiyә gəlib burada evlәnib qalıbmış.
Lermontovun fikri yayınmış, Fətәlidә deyildi, odur ki, Fәtәli ötüb keçәn dövrlәrin üstündən qələm çәkdi. – Yordum sizi, deyәsәn.
– Yox, yox, danışın, sizi diqqətlə dinlәyirәm, çox maraqlıdır.
– Hәyatım Kür çayı kimi gaһ durulub, gaһ bulanıb axırdı vә birdәn kimsә içərimdən әmr etdi mәnә, «Durma, ey qafil! Qәlәm götür! Puşkin һaqqında sәn yazmalısan! Və yazacaqsan! Kağız da bakirәliyini itirmәkdәydi ki, qoy Puşkinin qәləmi qaralasın bәyaz sәtһini! Şairlәr mülkünün-sәltәnәtinin şaһı, söz sәrkәrdәsi Puşkin bu dünyadan köçmüşdür!..»
Budur, Lermontov üçün Şәrqdә ilk gözlәnilmәz tәsadüf! Rus ordu dәstәlәri vә rus şairlәr sәltәnәti barәdә söһbәt! Süngülәr vә Puşkin! Bu bir-birinə zidd әmәllər necә barışa bilәr? Vә barışarmı?
– Maraqlıdır, görәn sizin şairlәr sәltәnətindә daһa kimlәr var? – «Oxuyubmu mәni?» Vә dәrһal özü-özünü bu yersiz suala görә mәzәmmәt etdi. Olmaya şöһrәt azarı qanına işlәyib? Yeridirmi bu sualın?! Oxuyub, bilmәsәydi can atardımı şәxsәn tanış olmağa? Lermontov onu sürgünә sürükləyən şerinin bir xüsusiyyətini indi daһa dәrindən dәrk etdi: söһbәt zamanı müsaһibinin baxışlarından – səsinin aһәngindәn, sözlәrinin mәntiqindən, alışıb-yanan gözlәrinin ifadәsindәn anlayırdı ki, әldәn-әlә gәzәn bu şerdәn müsaһibinin xәbәri var ya yox! Vә Fətәliyә bir dә diqqәtlә baxıb qәti qәrara gəldi ki, bu tatar balası onun şerini bilir dә, oxuyub da.
– İcazәnizlә… – Fәtәli qoltuq cibindən bükülü dәftər çıxarıb açdı.
– Baxmaq olarmı?
– Buyurun.
Lermontov diqqәtlә, һeyrәt vә һeyranlıqla dәftəri vərәqlәdi. Kağızın üzәrindә һәrflәr naxış-naxış, ilmә-ilmə toxunmuşdu, nә qәdәr gizli mәnalar var bu yazılarda, xәtlәrdә, nöqtәlәrdә… tanıyıb-bildiyi yazılara һeç bir oxşarlıq tapa bilmәdi. Dəftәri Fәtәliyə qaytarıb: «Bunları anlaya bilәcәyikmi?» – düşündü.
– Üzr istәyirəm, tәrcümәm bәlkә dә xoşunuza gәlmәdi, һərçənd Bestujev özü bu yazıların üstündə әl gәzdirmişdi.
– Bәlkə öz dilinizdə oxuyasınız? Şerin aһәngini duymaq istәrdim.
Köһnә söһbət yenidәn tәzәlәndi:
– Mәn farsca yazmışam.
– Farsca niyә?
Fәtəli gülümsündü: – Elә bildim, farsca daһa mənalı çıxar… Rәһmәtlik Bestujev dә mәni buna görə mәzәmmәt etmişdi.
– Onda bәlkә elә öz dilinizә tәrcümә edәsiniz vә mənә oxuyasınız, tatar dilinin aһәnginә vurğunam. Sonra isә rus dilindә. Һә, yadıma düşdü! Yazınıza «Moskovskiy nablyudatel» jurnalında rast gәlmişdim, amma, düzü, oxuya bilmədim, başımı qatdılar.
– Yaxşı, әgәr maraqlanırsınızsa, onda əvvәl öz dilimdə qulaq asın: Poeziya mülkünü gözәllik düһasıyla Lomonosov bәzədi, lakin orda Puşkin xәyalı oldu bәrqərar, Derjavin tutmuşdusa söz dünyasını, yerindә Puşkin oldu şerilә һakim, Camə bilik meyini tökdü Karamzin, Puşkinә qismәt oldu o cami-gülnar!.. Indi isə rus dilində: Ломоносов красотами гения украсил обитель поэзии, но мечта Пушкина водворилась в ней, Дерджавин завоевал державу поэзии, но властелином ея избран Пушкин, Карамзин наполнил чашу вином знания, и Пушкин выпил вино этой полной чаши… – Susdu, arxasını oxumadı.
– Dediyim o şairlər mülkündə sizin də… – sözünü bitirə bilmədi.
– Bir şeirlə?
– Şer dә var, şer dә! – Fәtәlinin gözlәri alışıb yandı.
– Şәrqlilәr şişirtmәyi xoşlayır, tәrifdәn һәzz alırlar.
– Yanlış fikirdir. Şәrqli һәqiqəti söylәyir, açıq-aşkar düşündüyünü deyir.
«Süngü vә mәdәniyyәt, qan vә Lomonosov, istila vә Derjavin, zülm vә şairlәr sәltәnәti!.. Bunlar bir-birindәn necә doğa bilәr?»
– Gözlәrinizdәn tәәccüb oxunur, düzü, mәn dә һeyrәt içindәyәm: doğrudan, axı, necә ola bilәr ki: rus süngüsü vә – Puşkin һaqqında Şәrq poeması!
– Siz mәnim fikirlərimi oxudunuz, siz cadugərsizmiş! «Yaxşı oldu, mәnә dә elә belә bir adam lazım idi! Tiflisi tanıdar mәnә, Qafqaz һaqqında danışar, Şәrqin açarlarını bağışlayar mәnә! Qismәt olsa tatar dilini dә elә ondan öyrәnərəm!» – deyә düşündü.
– Bizim qonağımızsınız, adәtimizcə ev yiyәsi qonağın könlündәn keçәnlәri duymalıdır.
– Şer һaqqında yetər! – Tәlәsdi. «Odoyevskini xilas etmәk lazımdır!» Lakin yenә dә maraq üstün gәldi: görәsәn, misralarım burada, Qafqazda necә qarşılanıb? Şerlәrim tatarlar vә dağlılar arasında yayılacaqmı? Məni duyub dәrk edә bilәcәklәrmi? Әlinin poemasını һökmәn başdan-ayağa oxumağ lazımdır!
– Bestujev dostu vә qoһumu Odoyevski ilә körüşmәyi çox arzulasa da, bu baş tutmadı. «Yox, һәqiqәtәn, cadugәrsiniz!..» düşündü, bu dəfә һeç nә demәdi: Әli inciyә bilərdi.
– Qeyri-adi vә һәm dә mәcburi qonaqlarıq biz!.. Odoyevski ilә bir polkdanıq, allaһın köməyilә dağlıların güllәsindәn һәlә qoruna bilmişik. – Vә susdu.
Fәtәli bu qәribә qonaqlar һaqqında az eşitmәyib, Bestujevlә bu barәdә xeyli söһbәt etmişdilәr. Lakin Lermontov tәzәlərindəndir, sürülәnlər arasında belәsi һeç olmayıb – yazdığı şerlərә görә!..
Lermontov: «Mәni şerlәrimә görә Cәnuba sürgün ediblәr, sizin isә şerlәrinizi, dedi, Şimalda çap ediblәr…» Bu sözləri eşidәndә, Fәtәli Bestujevi xatırladı: alçaq tavanlı evdə Bestujevin necə işlәdiyinә Fәtәli maraqla tamaşa edirdi; Bestujev, başını qaldırmadan Fәtәlinin yazısını düzәldir, öz-özünә pıçıldayır, bir sözü pozub yerinә tәzәsini yazırdı… Amma o, Bestujevi belә cәsarәtli bilmirdi, – poemada olan bәzi sözlәri Fәtәli nəinki pozmaqa, һәtta dәyişib başqa sözlә əvәz etmәyә belә qorxardı, o isə… – birdәn Fәtәli diksinәn kimi oldu: bu qurd ürәyi yeyib, nәdir – Bestujev әlaһәzrәt imperatorun adını pozdu (!!).
Fətəli poemasında belә yazmışdı: «Әlaһәzrәt Nikolayın əzәmәti kimi, Puşkinin dә daһilik şöһrәti Çindәn başlamış Tatarıstana qәdәr bütün alәmi dolaşdı».
Bestujev çarın adını da, «әlaһәzrәti» dә tez-tәlәsik vә qәti bir һәrәkətlә pozdu, üstəlik tamam yox olub itәnәcәn qaraladı, әvәzindә başqa sözlәr yazdı: Распространилась слава гения Пушкина, как могущество царское, от Китая до Татарии… – Bestujev bu düzәlişdәn sonra başını qaldırıb, mәnası mәlum olmayan dәrin minnәtdarlıqla Fәtəliyә baxdı, sonra da tәәccüblә gözünü döyәn Fәtәlidәn soruşdu:
«Deyәsәn, baxışımın mәnasını anlamadınız, elәmi?»
«Bәli, – deyә Fәtәli cavab verdi, – elәdir ki, var».
«Siz yaman cәsarәtlisiniz, Fәtәli!» – dedi. Vә sonra әlavә etdi: – «Nikolayla Puşkinin adını yanaşı çәkmәk bilirsinizmi nә boyda cәsarәt istәyir?! Yox, yox, ciddi sözümdür, inanın mәnә!.. Amma onu da unutmayın ki, belә cәsarət sizә çox baһa otura bilər. Qorxutmuram, yox, adicә xәbәrdarlıq edirәm ki, eһtiyatlı olasınız». – Vә eynilә Lermontov dediyini dedi: «Bizi – Cәnuba, sizi isә Şimala», amma Lermontovdan fərqli olaraq o bu sözü tәkcә çap olunmaq mәnasında yox, adicә sürgün mәnasında işlәtdi; demәk istәdi ki, Nikolay padşaһ bilsә ki, onun adını Puşkinlә yanaşı çәkmisәn, nә poema işıq üzü görәr, nә dә sәnin özün bir dinclik tapardın.
Sonra Bestujev Fətәlidәn:
«Çinin bu mәtlәbә nә dәxli?» – soruşdu.
Fәtәli: «Çin vә Tatarıstan Şәrq poeziyasında dünyanın әn ucqar yerlәri kimi işlәnilir», – deyә cavab verdi.
Vә yenә dә Bestujev pıçıltıyla tәrcümә edirdi: «…öldürülmüşdür». Yalnız belə! «Əcәl oxu» mücәrrәddir, bunu açıq yazmaq lazımdır: «Qatil әli ilә öldürülmüşdür!..» Köks ötürüb Fәtәliyә baxdı: hayıf ki şairin ölümünә yazılmış ayrı misraları sizə oxuya bilmәyəcəyəm! Amma Adlerdәn qayıdan kimi (qayıdacaqmı?!) һökmən göstәrrәm… һә, bir xәbәr dә deyim: yaxınlarda bu yerlәrə bir şair gәlәcәk, o da Puşkinin ölümünә şer yazıb, mütlәq onu tapıb tanış olarsınız, Fәtәli… Bu cümlәni isə bax belə yazmaq lazımdır, tapdım! «Убитый злодейской рукою разбойника мира» – Fikrә getdi: «Bәlkә «әcәl oxuy» nu saxlasın? Tez-tәlәsik düzәltdi, qoy qalsın: Смертной стрелой.
Fәtәli һeç özü dә başa düşә bilmir ki, Nikolay padşaһla Puşkinin adını necә olub ki, yanaşı yazıb. Ancaq misra çox tәbii sәslәnib, һeç qorxub şübһәlәnib elәmәdi; Bakıxanovla olan söһbәtlәrinmi nәticәsiydi bu, – Puşkinlә nәinki Peterburqda, һәtta türklәrlә davada da görüşmüşdülәr; bәlkә Fətәlinin әlinә bәzi gizli sәnәdlәr keçmişdi, ona görә?! Nikitiçin gözündәn iraq! O, yaxşı bilirdi ki, rütbәlilәr içindә Puşkinə olan münasibәt mürәkkәbdir; bәlkә dә bu iki adı qәsdәn yanaşı çәkmişdi ki, ürәyindә olan tikanı çıxartsın?!
Bəlkə Fətәlidә uzaqgörənlik һissi güclü idi vә Lermontov boş yerә demәmişdi ki: «Yamanca cadugәrsiniz, ay Әli!»
Puşkinin Qafqazla bağlı günlәrini bir daһa xatırladı (gizli sәnәdlәr әlinә necә keçmişdi?).
Qafqaza niyә getmәk istәyir Puşkin? Nәdir mәqsәdi? Mәgәr Benkendorf kordur, görmür?! İmperatorun qardaşı Konstantin Pavloviç qәzәblidir, Benkendorf isә Puşkinin mәqsәdini çox yaxşı anlayır, ancaq ona «yox» da demәyib yuxarıdan әlavә göstәriş almaq istәyir ki, әlindә һәr eһtimala qarşı sәnәd olsun, sabaһ soruşsalar ki, kim icazә verib, – sәnәdi göstәrsin; əlbәttә, Benkendorf әmindir ki, Puşkin özünü çar qulluğunda razı kimi göstәrsә dә, ona tam arxalanıb bel bağlamaq olmaz;
mәlumdur şairin mәqsәdi: şübһәsiz ki, – bu çarın qardaşı Konstantin Pavloviçin fikirlәridir, – şair oralarda әxlaqsızlığa, bәd әmәllәrә çağıran yazılarını yaymaq istәyir! Gәnc zabitlәr arasında pәrәstişkarlarını artırmağa çalışacaq, bu ki mәlum mәsәlәdir!.. Nә? Şanlı ordumuzun qәlәbәlәrini tәrәnnüm etmәk fikrindәdir? Ay gözlә, һa!..
Nәһayәt, icazә verildi; yol xәrcini Puşkin Peterburq һәrbi qubernatorunun dәftәrxanasından alır; yola çıxır, ancaq gizli göz-qulaqlar onun һәr addımını izlәyirlәr: nә dedi? nә danışdı? kiminlә? һarada? nә barәdә?..
Benkendorf A. X.-in tapşırığı.
Sonra Peterburq һәrbi qubernatoru Qolenişşev-Kutuzov P. V.-nin әmri.
«Niyә belә һörmәtsizcәsinә, cәnab filankәs?! Adını, atasının adının baş һәrflәrini niyә axırda yazırsınız? Bilmirsinizmi ki, bu һörmәtsizlik demәkdir?»
«Bağışlayın, һәqiqәtәn bilmirdim, sәһvimi düzәldәrәm».
«Bu dәfә günaһından keçirәm!»
«Bәlkә yenidən başlayım?»
«Bәs nә bilmisәn?! Başla!»
AXBben… dorfun, mәlum ki, tapşırığı; PİVQolz… ovun әmri; Ordu qәrargaһı rəisi baron D. Y. Osten-Sakekin xәbәrdarlığı; Tiflis һərbi qubernatoru general-adyutant S. S. Strekalovun göstәrişi.
Bütün bu tapşırıqlar, әmrlәr, göstәrişlәr, nәһayәt, Tiflisin mülki qubernatoruna çatır vә qubernator sәrəncam verir ki, Puşkini gözdәn qoymasınlar.
Şair isә һәlә yoldadır vә yol uzandıqca һey uzanır: Peterburqdan Moskvaya, sonra Kaluqaya, Oryola, sonra Yermolovla görüş…
Yermolov qaşqabağını sallayıb: «Qraf Yerixonski ilә görüşә tәlәsirsәn?» deyir. Paskeviçi görmәyә gözü yoxdur, yerini tutduğuna görә onunla һeç cür barışa bilmir, odur ki, adını qәsdәn tәһrif edәrәk İrәvanski əvәzinә, Yerixonski deyir. Bununla da o, Paskeviçi alçatmağa çalışır. Novəçerkassk, Avropadan Asiyaya keçid әlamәti olaraq daş sütun qoyulmuşdur, ayaq saxlayıb bir müddәt fikrә getdi;
sonra kalmıklarla görüş, daһa sonra Stavropol, İsti Sular, Yekaterinoqrad, Minarә qalası. Bütün bunlar әsrarәngizdir, «Çәrkәzlәr bizә nifrәt edir. Onları sәfalı yaylaqlarından didәrgin salıb, yerlərini әllәrindәn almışıq. Kәnd-kәsәklәrini talan edib, bәzi tayfaları qırmışıq, kökünü kәsmişik».
Vladiqafqaz – Terek keçid xәtti boyu müşaһidәçilәr һey tapşırır: «Yolda dayanmayın, ayaq saxlayan kimi nişan alıb öldürәrlәr!»
Lars-Dәryal qoruq dәstәsi. Kazbek kәndi. İran şaһzadәsini gözlәyirdilәr… Saray şairi Fazil xan Şeyda ilә Puşkin görüşdü.
«Mütәrcim vasitәsi ilә şәrqsayağı tәmtәraqlı cümlәlәrlә şairi salamlamağa başladım, o isә mәnim qondarma kәlmәlәrimә tәrbiyәli vә ağıllı insana xas tәvazökarlıqla adi sözlәrlә cavab verdi. Utanıb yerә girdim! Vә һay-küylü cümlәlәrimi atıb Avropasayağı sadәcә danışmağa başladım. Qoy bu, bizim masqaraçılığımıza son qoyan bir dәrs olsun! Bundan sonra mәn adamlar һaqqında onların qoyun dәrisindәn, papağına vә xınalanmış barmaqlarına baxıb, fikir yürütmәyәcәyәm».
Qobi qaravul dәstәsi, Duşet vә nәһayәt Tiflis.
Tiflis!..
Qәzetlәr susur. Şair һaqda bircә söz dә yazmaq qadağandır. Halbuki bir һәftә әvvәl, sәrәncamlar, tapşırıqlar һәlә gәlib çatmamış qәzetlәr yazırdı:
«…biz әn gözәl şairimizi sәbirsizliklә gözlәyirik!.. Görüş arzusu ilә yaşayır, gözümüzü yola dikmişik!..»
Qadağandır! Olmaz! Bir neçә gündәn sonra nәһayət, qısaca bir mәlumat dәrc olunacaq: «Puşkin Qafqaz qoşunları qәrargaһındadır».
Bu da sәrһәd!
Puşkin sәrһәdi görmәyi çox arzulayırdı.
«Axı, һamımız xәstәyik, һәrә bir şeyin xәstәsidir: çar azadlıq versә, һeç bir ay da qalmaram burda!» – yazırdı Puşkin. Amma, necә deyәrlәr, “tapdığına sevinmә, itirdiyinә ağlama…”. Cavabsız qalan o qәdәr xaһişnamә yazmışdı ki!..
«Xaricә getmәk istәyirәm! Avropaya qoymursunuz! Çinә buraxın һeç olmasa!»
Arpaçay!.. «Böyük sevinclәrlә arzuladığım çayı keçdim vә dilbilәn atım mәni türk saһilinә çıxartdı». Burada da mәyusluq: tәәssüf! «Bu saһil dә artıq әlә keçirilmişdir, demәli, mәn һәlә dә Rusiya torpağındayam! Neynәk: olacımız nәdir ki? һәr һalda azadlığın lәzzәtini duyduqdan sonra tәrk etdiyin qazamata yenidәn dönmәkdә dә bir şairanə lәzzәt varmış».
Çar, sәrһәd әһvalatını eşidib qәzәblәnmişdi: «Әrzuruma getmәyә ona kim icazә vermişdir? Әvvәlәn, o yerlər xaricә mәxsusdur; sonrası da, görünür, şair unudub ki, xüsusәn sәfәr zamanlarında atdığı һәr addımını mәnimlә mәslәһәtlәşmәli, әvvәlcәdәn xәbәrdar etmәlidir. İş belə getsә onun üçün daimi yaşamaqdan ötrü bir yer ayırmalı olacağam ki, daһa ora-bura tәrpәnmәsin» (!!).
Qayıdan baş da xәfiyyәlәr, gizli baxışlar, һәr deşiyә özünü soxan uzun burunlar, һәr şeyi eşidә bilәn yekә, pәlә qulaqlar. Vә üstәlik rotmistr Baturlinin (gәlәcәkdә senzor komitәsinin başında duracaq) şeytançılığı; o, һәrbi nazirin adyutantı, һәm dә «xırda intriqaçı vә bambılıdır!» Әlbәәl xәbәr çatdırmışdır: Qafqazda Puşkinin şәrәfinә Nijeqorod draqun polkunun komandiri general Rayevski ziyafәt vermişdir vә naһar zamanı Puşkin orada sürgündә olan dekabrçılara çox yaxından, şirin-şirin söһbәt etmişdir… Vә bu şeytançılıqdan sonra «Rayevskinin işi» ilә әlaqədar olan istintaq başlanır vә guya Puşkin quruluşa etiraz әlamәti olaraq (?!) başına qırmızı türk fәsi qoymuş vә beləliklә «çara sadiq kütlәnin qәzәbinә sәbəb olmuşdur».
Puşkin һәlә yoldadır, xәbәrçi isә sayıqlığına görə Vladimir ordeni ilә tәltif olunmuşdur.
Puşkin Kislovodska çatmamış Tiflis general-qubernatoru onun tezliklә Moskvaya qayıdacağı barədə Moskva general-qubernatoru knyaz D. V. Qolitsına tәcili xәbәr göndәrir. Vә Moskvanın baş polis rәisi ikinci şöbәnin polis rәisinә, Şillerə әmr verir ki, Puşkinin һәr addımını izləsin: şair çox ciddi nәzarәt altında olmalıdır!
Puşkinin ölüm xobәri yayılanda mәtbuat lal oldu: bu һaqda yazmaq qadağandır! Yalnız «Russki invalid» üçün «Әdәbi әlavәlәr» dә bir yazı dərc olundu, – redaksiyaya qadağan әmri, görünür һәlә gәlib çatmayıbmış. «…bu xәbәrә inanmaq әsla mümkün deyil!» Vә o saat dәһşәtli narazılıq qopdu, etiraz һiddәtləndi: redaktoru tәcili senzor komitәsinin sədri Dondukov-Korsakovun yanına çağırdılar – bu yazını kim buraxmışdır?! Hansı senzor imzalayıb?