Myśli

775

Herezją jest tłumaczyć zawsze omnes przez wszyscy i herezją nie tłumaczyć niekiedy przez wszyscy. Bibite ex hoc omnes⁵⁸⁷: hugenoci popełniają herezję tłumacząc to przez wszyscy. In quo omnes peccaverunt⁵⁸⁸: hugonoci popełniają herezję wyłączając dzieci wiernych. Trzeba tedy trzymać się Ojców i tradycji, aby wiedzieć kiedy, skoro i z jednej, i z drugiej strony grozi niebezpieczeństwo herezji.

776

Ne timeas pusillus grex ⁵⁸⁹. – Timore et tremore⁵⁹⁰. – Quid ergo? Ne timeas, modo timeas: Nie lękaj się, o ile się lękasz; ale jeśli się nie lękasz, lękaj się.

Qui me recipit, non me recipit, sed eum qui me misit ⁵⁹¹.

Nemo suit, neque Filius ⁵⁹².

Nubes lucida obumbravit ⁵⁹³.

Święty Jan miał nawrócić serca ojców do dzieci, a Jezus Chrystus rzucić między nie rozdwojenie⁵⁹⁴ – bez sprzeczności.

777

Zjawiska in communi et in particulari⁵⁹⁵. Semipelagijczycy błądzą mówiąc o in communi, to jest prawdą jedynie in particulari⁵⁹⁶; kalwiniści zaś mówiąc in particulari to, co jest prawdą in communi⁵⁹⁷, jak mi się zdaje.

778

Omnis Judaeae regio, et Hierosolomytae universi, et baptisabantur ⁵⁹⁸. Z przyczyny wszelkiego rodzaju ludzi, którzy tam przychodzili.

Kamienie mogą stać się dziećmi Abrahama⁵⁹⁹.

779

Gdyby się znało siebie⁶⁰⁰. Bóg uleczyłby i przebaczyłby: Ne convertantur et sanem eos (Izajasz), et dimittantur eis peccata (Marek 3)⁶⁰¹.

780

Chrystus nie potępił nigdy bez wysłuchania. Do Judasza: Amice, ad quid venisti⁶⁰²? Do tego, który nie miał szaty godowej, tak samo⁶⁰³.

781

Obrazy powszechności odkupienia jak to, że słońce oświeca wszystkich⁶⁰⁴, oznaczają jedynie powszechność⁶⁰⁵; ale obrazy wykluczeń, jak to Żydzi wybrani⁶⁰⁶ z wykluczeniem pogan, oznaczają wykluczenie.

„Jezus Chrystus odkupiciel wszystkich”. Tak, ofiarował bowiem jak człowiek, który odkupił wszystkich chcących przyjść do niego. Jeśli niektórzy umrą w drodze, to ich nieszczęście; ale on ofiarował im odkupienie. – To jest dobre w tym obrazie, gdzie ten, który odkupuje i który nie pozwala umrzeć, stanowią dwie rzeczy; ale nie w Chrystusie, który czyni jedno i drugie. – Nie, Jezus Chrystus bowiem, w charakterze Odkupiciela, nie jest może panem wszystkich; i tak, o ile to w jego mocy, jest odkupicielem wszystkich.

Mówiąc, że Jezus Chrystus nie umarł za wszystkich, nadużywacie błędu ludzi, którzy stosują łacno do siebie ten wyjątek, co znaczy podsycać rozpacz, zamiast odwracać od niej, aby podsycać nadzieję. Człowiek przyzwyczaja się bowiem do cnót wewnętrznych za pomocą tych zewnętrznych nawyków.

782

Zwycięstwo nad śmiercią⁶⁰⁷. „Na co się zda człowiekowi zdobyć cały świat, jeżeli zgubi duszę⁶⁰⁸? Kto chce zachować duszę, straci ją⁶⁰⁹”.

„Nie przyszedłem rozwiązywać zakon, ale wypełnić go⁶¹⁰”.

„Baranki nie mażą grzechów świata, ale ja jestem baranek, który maże grzechy⁶¹¹”.

„Mojżesz nie dał wam chleba niebieskiego⁶¹². Mojżesz nie wydobył was z niewoli i nie dał wam prawdziwej wolności⁶¹³”.

783

…Wówczas zjawia się Chrystus, aby powiedzieć ludziom, że nie mają innych nieprzyjaciół prócz samych siebie; że to namiętności oddzielają ich od Boga, że przychodzi zniszczyć je i dać im swą łaskę, aby uczynić z nich wszystkich święty Kościół; że przychodzi przywieść do tego Kościoła pogan i żydów; że przychodzi skruszyć bałwany jednych i zabobony drugich.

Temu sprzeciwiają się wszyscy ludzie, nie tylko przez naturalny opór pożądliwości; ale ponad wszystkich królowie ziemi jednoczą się, aby zniweczyć tę rodzącą się religię, jak to było przepowiedziane (Proph.: Quare fremerunt gentes… Reges terrae… adversus Chistum⁶¹⁴.

Wszystko, co jest największego na ziemi, łączy się: uczeni, mędrcy, króle. Jedni piszą, drudzy potępiają, inni zabijają. I mimo tych wszystkich przeszkód, ludzie prości i bezsilni opierają się wszystkim tym potęgom, ujarzmiają zgoła tych królów, uczonych, mędrców i usuwają bałwochwalstwo z całej ziemi. I wszystko to dzieje się przez siłę, która to przepowiedziała.

784

Jezus Chrystus nie chciał świadectwa nieczystych duchów⁶¹⁵ ani tych, którzy nie mieli powołania⁶¹⁶; ale Boga i Jana Chrzciciela⁶¹⁷.

785

Zważam Chrystusa we wszystkich osobach i w nas samych: Chrystusa jako ojca w naszym ojcu, Chrystusa jako brata w naszych braciach, Chrystusa jako ubogiego w ubogich, Chrystusa jako bogatego w bogatych, Chrystusa jako doktora i kapłana w kapłanach. Chrystusa jako władcę w książętach etc. Jest bowiem przez swą chwałę wszystkim, co jest wielkiego, będąc Bogiem, a przez swe śmiertelne życie wszystkim, co jest lichego i wzgardliwego: dlatego przyjął tę nędzną kondycję, aby mógł być we wszystkich osobach i wzorem wszystkich stanów.

786

Chrystus w ciemności (wedle tego, co świat nazywa ciemnością) takiej, iż historycy, pisząc jedynie o ważnych rzeczach państwowych, zaledwie go spostrzegli.

787

Iż ani Józef, ani Tacyt, ani inni historycy nie mówili o Chrystusie. – Nie tylko nie mówi to przeciw, ale odwrotnie, mówi za. Pewnym bowiem jest, iż Jezus Chrystus był i że religia jego narobiła wielkiego rozgłosu, i że ci pisarze nie byli jej nieświadomi, i że w ten sposób widoczne jest, że zataili ją jeno z umysłu; lub też mówili o niej i że to usunięto lub zmieniono.

788

„Zachowałem sobie siedem tysięcy⁶¹⁸”. Lubię czcicieli nieznanych światu, nawet samym prorokom.

789

Jak Jezus Chrystus pozostał nieznany między ludźmi, tak prawda jego między powszechnymi mniemaniami, bez zewnętrznej różnicy; tak Eucharystia między pospolitym chlebem.

790

Jezus Chrystus nie chciał zginąć bez form prawnych, o wiele bowiem haniebniejsze jest umrzeć z wyroku prawa niż przez gwałt niesprawiedliwy.

791

Fałszywa sprawiedliwość Piłata obraca się jeno ku męce Jezusa Chrystusa; każe go bowiem osmagać przez fałszywą sprawiedliwość, a potem go zabija. Lepiej by było zabić go od razu. Tak i fałszywi zacni ludzie: pełnią dobre uczynki i także złe, aby spodobać się światu i pokazać, iż nie przynależą całkiem Chrystusowi, wstyd im bowiem tego. A wreszcie w wielkich okazjach i pokusach zabijają go.

792

Któryż człowiek miał kiedy więcej rozgłosu? Cały lud żydowski przepowiada go przed jego przyjęciem. Lud pogański uwielbia go po przyjściu. Dwa ludy, żydowski i pogański, patrzą nań jako na swój ośrodek.

A wszelako któryż człowiek mniej korzystał z tego rozgłosu? Na trzydzieści trzy lat żyje trzydzieści, nie pokazując się. W ciągu trzech lat uchodzi za szalbierza; kapłani i możni odtrącają go; przyjaciele i najbliżsi gardzą nim. Wreszcie umiera zdradzony przez jednego ze swoich; drugi zaparł się go, wszyscy go opuścili.

Cóż ma zatem z tego całego blasku? Nigdy żaden człowiek nie miał tyle blasku, nigdy nie miał tyle hańby. Cały ten blask posłużył jeno nam, aby go nam pozwolić rozpoznać; on nie miał zeń nic dla siebie.

793

Nieskończone oddalenie ciał od duchów wyobraża nieskończenie bardziej nieskończone oddalenie duchów od Miłości⁶¹⁹, jest ona bowiem nadprzyrodzona.

Wszelki przepych wielkości nie ma blasku dla ludzi będących w poszukiwaniu ducha.

Wielkość ludzi ducha niewidoczna jest królom, bogaczom, wodzom, wszystkim mocarzom cielesnym.

Wielkość mądrości, która jest żadna, o ile nie jest z Boga, niewidzialna jest cieleśnikom i ludziom ducha. Są to trzy dziedziny różnego rodzaju.

Wielkie geniusze mają swoje władztwo, swój przepych, swoją wielkość, swoje zwycięstwo i swój blask; i nie potrzebują zgoła wielkości cielesnych, niemających z tym żadnego związku. Są widzialni nie oczom, ale duchom, to dosyć.

Święci mają swoje władztwo, swój rozgłos, swoje zwycięstwo, swój blask i nie potrzebują wielkości cielesnych ani duchowych, niemających z tym żadnego związku, nic tu bowiem one nie przyczyniają ani nie ujmują. Są widzialni Bogu i aniołom, nie zaś ciałom ani ciekawym umysłom; Bóg im wystarcza.

Archimedes bez blasku⁶²⁰ zażywałby tej samej czci. Nie wydawał bitew dla oczu, ale zapłodnił wszystkie umysły swymi wynalazkami. Och! jakże on zabłysnął dla duchów!

Chrystus bez dóbr doczesnych, bez żadnego zewnętrznego udzielania wiedzy mieszka w dziedzinie świętości. Nie zostawił żadnego wynalazku, nie panował; ale był pokorny, cierpliwy, święty, święty, święty Bogu, straszliwy złym duchom, bez żadnego grzechu. Och! W jakiejż wielkiej pompie i cudownym blasku zjawił się oczom serca i widzącym mądrość!

Bezcelowym byłoby Archimedesowi szczycić się księstwem w swoich księgach geometrycznych, mimo że je miał.

Bezcelowym byłoby naszemu Panu Jezusowi Chrystusowi dla większego blasku w dziedzinie świętości przyjść jako król; ale przyszedł z całym blaskiem swojej dziedziny!

Bardzo niedorzeczne jest gorszyć się niskością Jezusa Chrystusa, jak gdyby owa niskość była tego samego rzędu co wielkość, jaką objawił. Rozważajcie tę wielkość w jego życiu, w jego męce, w jego skromności, w jego śmierci, w jego doborze ludzi, w jego opuszczeniu przez nich, w jego tajemnym zmartwychwstaniu i w innych wszystkich rzeczach: okaże się wam tak wielki, że nie będziecie mieli przyczyny gorszyć się niskością, której tam nie ma.

Ale istnieją ludzie zdolni podziwiać jeno wielkości cielesne, tak jak gdyby nie było duchowych; inni znowuż podziwiają jedynie duchowe, jak gdyby nie istniały inne, nieskończenie wyższe, w Mądrości.

Wszystkie ciała, strop niebieski, gwiazdy, ziemia i jej królestwa nie są warte najmniejszego z duchów; on bowiem zna to wszystko i siebie; a ciała nie.

Wszystkie ciała razem, i wszystkie duchy razem, i wszystkie ich twory nie są warte najmniejszego drgnienia Miłości: jest bowiem z dziedziny nieskończenie wyższej.

Z wszystkich ciał razem nie można by wydobyć najmniejszej myśli; to jest niemożliwe i z innej dziedziny. Ze wszystkich ciał i duchów nie można by wydobyć drgnienia prawdziwej Miłości: to jest niemożliwe i z innej dziedziny, nadprzyrodzonej.

794

Dlaczego Chrystus nie przyszedł w sposób widoczny, zamiast czerpać swój dowód z poprzedzających proroctw?

Dlaczego dał się przepowiedzieć w obrazach⁶²¹?

795

Gdyby Chrystus przyszedł jedynie, aby uświęcać, całe Pismo i wszystkie rzeczy zmierzałyby do tego i bardzo byłoby łatwo przekonać niewiernych. Gdyby Chrystus przyszedł jedynie, aby zaślepić, całe jego zachowanie byłoby mętne i nie mielibyśmy żadnego sposobu przekonania niewiernych. Ale ponieważ przyszedł in sanctificationem et in scandalum⁶²², jako powiada Izajasz, nie możemy przekonać niewiernych, a oni nie mogą nas przekonać; ale przez to samo przekonywamy ich, skoro powiadamy, iż całe jego zachowanie nie jest przekonywające ani w jedną, ani w drugą stronę.

796

Chrystus nie powiada, że jest z Nazaret, ani że nie jest synem Józefa, aby zostawić złych w ich zaślepieniu.

797

Dowody Jezusa Chrystusa. – Chrystus powiedział rzeczy tak wielkie tak prosto, iż zda się, jak gdyby nie oceniał ich wielkości; a wszelako tak jasno, iż widzi się dobrze, co o tym sądził. Ta jasność połączona z tą prostotą jest cudowna.

798

Styl Ewangelii jest cudowny z rozmaitego względu, między innymi w tym, iż nie występuje nigdy z napaściami na katów i wrogów Chrystusa. Nie ma bowiem w opowiadaniu ani jednej wycieczki przeciw Judaszowi, Piłatowi, ani żadnemu z żydów.

Gdyby ta wstrzemięźliwość dziejopisów Ewangelii była udana równie jak tyle innych pięknych rysów i gdyby ją przybrali tylko dla zwrócenia na to uwagi, wówczas o ile by nie śmieli sami tego zaznaczyć, nie omieszkaliby postarać się o przyjaciół, którzy by uczynili to spostrzeżenie na ich korzyść. Ale ponieważ czynili to bez udania, z zupełnie bezinteresownej skłonności, nie zwrócili na to uwagi przez nikogo; i sądzę, że wielu takich rysów nie zauważono aż dotąd, co dowodzi bezstronności, z jaką tę rzecz czyniono.

799

Rękodzielnik mówiący o bogactwach, adwokat o wojnie, o panowaniu etc.; ale bogacz dobrze mówi o bogactwach, król spokojnie mówi o wielkim darze, jaki właśnie uczynił, Bóg mówi dobrze o Bogu.

800

Kto objawił Ewangelistom przymioty duszy doskonale heroicznej, iż ją tak doskonale odmalowali w Chrystusie? Dlaczego czynią go słabym w męce konania⁶²³? Czy nie umieją odmalować mężnej śmierci? Owszem, ten sam bowiem św. Łukasz maluje śmierć św. Szczepana silniejszą niż śmierć Chrystusa.

Czynią go tedy zdolnym do lęku, zanim nadeszła konieczność śmierci; a potem zupełnie silnym.

Ale kiedy go czynią tak udręczonym, to wówczas gdy dręczy sam siebie: kiedy ludzie go dręczą, jest już zupełnie silny.

801

Dowody Jezusa Chrystusa. – Hipoteza apostołów szalbierzy jest bardzo niedorzeczna. Niech kto ją przeprowadzi konsekwentnie; niech sobie wyobrazi tych dwunastu ludzi zgromadzonych po śmierci Jezusa Chrystusa i zmawiających się, aby powiedzieć, że zmartwychwstał. Narażają się tym wszystkim władzom. Serce ludzkie jest osobliwie skłonne do lekkości, do zmiany, łase na obietnice, na dobra. Tak iż gdyby który z nich zaparł się siebie pod wpływem wszystkich tych pokus, a co więcej pod wpływem więzienia, mąk i śmierci, byliby zgubieni. To trzeba zważyć.

802

Apostołowie byli oszukani albo oszuści. Jedno i drugie trudno przypuścić; niepodobna wszak omylić się co do zmartwychwstania człowieka.

Póki Chrystus był z nimi, mógł ich podtrzymywać; ale później, jeżeli im się nie objawił, kto im kazał działać?

Dział trzynasty

803

Początek. – Cudy służą do rozróżnienia nauki, a nauka do rozróżnienia cudów…

Istnieją fałszywe i prawdziwe. Trzeba znaku, aby je rozpoznać; inaczej byłyby bezpożyteczne. Owo nie są bezpożyteczne; są, przeciwnie, podstawą. Otóż trzeba, aby reguła, jaką nam daje⁶²⁴, nie niweczyła dowodu prawdy, jaki dają nam prawdziwe cuda, co jest ostatecznym celem cudów.

Mojżesz daje nam dwie: iż przepowiednia nie spełnia się⁶²⁵: Pwt 18, i aby nie prowadziły do bałwochwalstwa⁶²⁶: Pwt 13, 4; a Chrystus jedną⁶²⁷.

Jeżeli nauka rozstrzyga o cudach, cuda są bezużyteczne dla nauki.

Jeżeli cuda rozstrzygają…

Zarzut przeciw regule. – Rozróżnienie czasów. Inna reguła za Mojżesza, inna obecnie⁶²⁸.

804

Cud. – Jest to zjawisko przekraczające naturalną siłę środków, których się doń używa; a nie-cud jest zjawiskiem nie przekraczającym naturalnej siły środków, jakich się doń używa. Tak ci, którzy leczą przez wzywanie diabła, nie czynią cudu, to bowiem nie przekracza naturalnej siły diabła.

Ale…

805

Dwie podstawy, jedna wewnętrzna, druga zewnętrzna; łaska, cudy; obie nadprzyrodzone.

806

Cudy i prawda są potrzebne z przyczyny, iż trzeba przekonać człowieka całego, z ciałem i duszą.

807

Zawsze albo ludzie mówili o prawdziwym Bogu, albo prawdziwy Bóg mówił do ludzi.

808

Chrystus potwierdził, że jest Mesjaszem, i nigdy nie potwierdzał swej nauki Pismem i proroctwami, ale zawsze przez cuda.

Dowodzi, iż odpuszcza grzechy, za pomocą cudu⁶²⁹.

„Nie cieszcie się ze swoich cudów, powiada Chrystus, ale z tego, że wasze imiona zapisane są w niebie⁶³⁰”.

Jeśli nie wierzą Mojżeszowi, nie uwierzą wskrzeszonemu z martwych.

Nikodem poznaje z jego cudów, że nauka jego jest z Boga: Scimus quia a Deo venisti, magister; nemo enim potest haec signa facere quae tu facis, nisi Deus fuerit cum eo⁶³¹. Nie sądzi o cudach z nauki, ale o nauce z cudów.

Żydzi mieli naukę o Bogu jak my o Chrystusie, potwierdzoną cudami, i zakaz wierzenia wszelkim cudotwórcom, a co więcej nakaz uciekania się do arcykapłanów i trzymania się ich⁶³².

Tak więc wszystkie racje, jakie my mamy, aby odmówić wiary cudotwórcom, oni mieli je odnośnie do swoich proroków.

A mimo to byli bardzo winni, iż odrzucili proroków z przyczyny ich cudów⁶³³ i Jezusa Chrystusa, a nie byliby winni, gdyby nie widzieli cudów; Nisi fecissem… peccatum non haberent⁶³⁴. Zatem cała wiara opiera się na cudach.

Proroctwo nie jest nazwane cudem; jako św. Jan mówi o pierwszym cudzie w Kanie, a potem o tym, co Chrystus powiada Samarytance odsłaniając całe jej ukryte życie, a potem leczy syna setnika i św. Jan nazywa to „drugim znakiem”.

809

Kombinacje cudów

810

Drugi cud może przyjmować pierwszy; pierwszy może nie przyjmować drugiego.

811

Nie popełnilibyśmy grzechu, nie uwierzywszy w Chrystusa bez cudów. Vide an mentiar⁶³⁵.

812

Nie byłbym chrześcijaninem bez cudów, powiada św. Augustyn.

813

Cudy. – Jakże mnie brzydzą ci, którzy pozwalają sobie wątpić o cudach! Montaigne mówi o tym jak należy w dwóch ustępach. Widzimy w jednym, jak jest ostrożny;⁶³⁶ a mimo to, w drugim, wierzy⁶³⁷ i drwi sobie z niedowiarków.

Bądź co bądź, jeżeli oni mieliby słuszność, Kościół zostaje bez dowodów.

814

Montaigne przeciw cudom.

Montaigne za cudami.

815

Niepodobna jest rozsądnie wierzyć przeciw cudom.

816

Niedowiarki najbardziej łatwowierni: wierzą w cudy Wespazjana⁶³⁸, aby nie wierzyć w cudy Mojżesza.

817

TYTUŁ: Skąd pochodzi, iż świat wierzy tylu kłamcom, którzy powiadają, że widzieli cudy, a nie wierzy takim, którzy powiadają, iż mają tajemnice, aby uczynić człowieka nieśmiertelnym lub go odmłodzić. – Kiedym rozważał, skąd pochodzi, iż świat daje wiarę szalbierzom, którzy powiadają, iż mają lekarstwa, tak iż często oddaje życie w ich ręce, zdało mi się, że istotną przyczyną jest, iż zdarzają się między nimi prawdziwe; niepodobna bowiem, aby było tyle fałszywych i aby dawano im tyle wiary, gdyby nie istniały i prawdziwe. Gdyby nigdy nie było lekarstwa na żadną chorobę i gdyby wszystkie choroby były nieuleczalne, niepodobna, aby ludzie uroili sobie, iż lekarstwa w ogóle mogą istnieć, a jeszcze bardziej, aby tak łacno dawali wiarę ludziom chełpiącym się, że je posiadają: tak samo jak gdyby ktoś chwalił się, iż zapobieży śmierci, nikt by mu nie uwierzył, ponieważ nie było nigdy przykładu czegoś takiego. Ale ponieważ jest mnogość lekarstw, które się okazały prawdziwe, wedle świadectwa nawet największych ludzi, wiara ludzka nagięła się ku temu: i skoro uznano, iż to możliwe, wywnioskowano, że to jest. Lud bowiem rozumuje zazwyczaj tak: Rzecz jest możliwa, zatem istnieje; – gdy nie można jej odrzucić w zupełności, skoro istnieją poszczególne zjawiska będące prawdą, lud, nie będąc zdolny rozróżnić, które z tych poszczególnych zjawisk są prawdziwe, wierzy we wszystkie. Tak samo przyczyną, iż wierzy się w tyle fałszywych wpływów księżyca, jest to, że istnieją prawdziwe, jak przypływ morza.

Tak samo jest z proroctwami, cudami, wróżeniem ze snów, czarami, etc. Gdyby bowiem w tym wszystkim nie było nigdy nic prawdy, nikt nie byłby uwierzył w nic podobnego; i tak zamiast wyciągnąć wniosek, iż nie ma prawdziwych cudów, skoro istnieje tyle fałszywych, trzeba powiedzieć przeciwnie, że są z pewnością prawdziwe cudy, skoro istnieje tyle fałszywych, i że istnieją fałszywe jedynie z tej racji, że istnieją prawdziwe.

W ten sam sposób trzeba rozumować co do religii; nie byłoby bowiem możebne, aby ludzie wyroili sobie tyle fałszywych religii, gdyby nie istniała prawdziwa. Zarzut przeciw temu, to iż dzicy mają religię; ale na to można odpowiedzieć, to stąd, iż słyszeli o niej, jak to widać z potopu, obrzezania, krzyża św. Andrzeja, etc⁶³⁹.

818

Kiedym rozważał, skąd pochodzi, że istnieje tyle fałszywych cudów, fałszywych objawień, czarów, etc., zdało mi się, iż prawdziwą przyczyną tego jest to, że istnieją prawdziwe; nie byłoby bowiem możebne, aby istniało tyle fałszywych cudów, gdyby nie istniały prawdziwe, ani tyle fałszywych religii, gdyby nie istniała prawdziwa. Gdyby bowiem nie było nigdy tego wszystkiego, niepodobieństwem pono jest, aby ludzie to sobie wyroili, a jeszcze większym, aby tylu innych w to uwierzyło. Ale ponieważ zdarzyły się bardzo wielkie rzeczy prawdziwe i ponieważ uwierzyli w nie wielcy ludzie, wrażenie to spowodowało, iż cały świat stał się zdolnym uwierzyć również i w fałszywe. Tak więc zamiast wnioskować że nie ma prawdziwych cudów, skoro jest tyle fałszywych, trzeba rzec przeciwnie, że są prawdziwe cudy, skoro jest tyle fałszywych, i że fałszywe istnieją jedynie dla tej przyczyny, że istnieją prawdziwe, i że tak samo fałszywe religie istnieją jedynie przez to, że istnieje prawdziwa. – Zarzut przeciw temu: iż dzicy mają religię; ale to stąd, iż słyszeli o prawdziwej, jak okazuje się z krzyża św. Andrzeja, potopu, obrzezania, etc. To pochodzi stąd, że umysł człowieka ujarzmiony z tej strony przez prawdę, staje się tym samym podatny do wszystkich fałszów owego…

819

Jeremiasz 23, 32, cudy fałszywych proroków. W hebrajskim i u Vatable'a istnieją nieopatrzności.

Cud nie zawsze znaczy cud. 1 Krl 14, 15, cud znaczy obawa i tak jest po hebrajsku. To samo wyraźnie u Hioba, 33, 7. I także Iz 21, 4; Jeremiasz 44, 12. Portentum znaczy simulacrum. Jr 50, 38 i tak jest po hebrajsku i u Vatable'a. Iz 8, 18. Jezus Chrystus powiada, że on i jego wierni będą w cudach.