Маршо йа Iожалла. Нохчийн Республика Ичкерин истори. I-ра том

Къаьмнийн йухаметтахIоттар

Йозуш йоцу хаамийн агентствош кхиор а, пачхьалкхан архиваш йеллар а, зорбанна тIехь латтош болу тергам лагIбар а чоьхьарчу политикехь йоккхачу гIовгIанца тIеийцира.

СССР-ан историн йеса хилла агIонанш йазъйан историкаш буьйлабелча, ма дарра аьлча хIинцалц социализман цIе ца йожо къайладаьккхина мел хилларг Iора даккха буьйлабелча, халкълахь гучубевлира дуьххьара къаьмнийн лехамаш.

Цу тIаьхьалонех уггаре а чIогIа зен хилларш Прибалтийски республикаш йара – СССР-ехь уггаре а хьал долуш а, уггаре а «малхбузера» а йолу.

[24] Эстони а, Латви а, Литва а 1940-чу шарахь СССР-ах д1атоьхнера Германина а, СССР-ана а юкъахь хиллачу «Молотовн-Риббентропан» олучу т1е ца латаран пакте хьаьжжина.

Нохчийчоьхь санна, цу кегийчу мехкашкахь хиллачу пропагандас СССР-ана шайн лаамехь йукъара арадовла мегар хилар даржийра.

1986-чу шеран гIуранан баттахь Ригехь боккха къоман гулам хилира, иза полицис къиза саца а бира.

1988-чу шарера 1989 шаре кхаччалц оцу кхаа республикехь граждански боламашах Халкъан фронт кхоьллира, ткъа цо республикаш йозуш ца хилар кхайкхира.

Итт шо хьалха ишта йолу ойланаш цIий Iанош сацийна хир йара, амма Горбачевна лаьара политика цIинъйан а, и тайпа гIаттамаш магор бахьана долуш, бIе эзарнаш адамаш шегахьа дерзо а.

Кестта и тайпа хиламаш Прибалтикан дозанера арабевлира. Халкъан фронташ массанхьа а кхоллалуш йара.

Къоман синхаам йухаметтахIотта болабелчхьана, латтанашца доьзна, шираллера дуьйна къастонза диссина хаттарш а самадевлира къаьмнийн кхетамехь.

СССР бIе сов субъектах лаьтташ йара, царех цхьайерш шайн башхалла ларъечу кегийчу къаьмнех йуьзна йара. ЦIеххьана самабаьллачу къоман кхетама цIе латийра Нохчийчоьнна ши ког тассал хир йолчу Ламанан Карабахехь. Цу лаьттахь Iаш дукха хьолахь эрмалой бара, амма Карабах Азербайджанна йукъа йогIуш йара. Эрмалойшна а, азербайджанцашна а йукъахь дуьххьара дар-дацар хилира Сталин веллачул тIаьхьа. Горбачев Iедале хIоьттича, эрмалой шаьш керстанаш хиларе терра, кхерабелира, бусулба лулахойн культурни геноцидах.

Меттигера интеллигенцис а, политикаша а доьхура школашкахь эрмалойн мотт Iаморе а, шайн мотт азербайджански маттаца нийсса пачхьалкхан мотт лараре а.

Ткъа азербайджанцаша шайн рогIехь и латта шайн хилар тIечIагIдора, и бахьана долуш Ламанан Карабахана автономни статус йала уьш реза а ца хилира.

1987-чу шарера I989-гIа шо кхаччалц и ши агIо шайн къовссамаш дIахьош йара, ткъа Горбачев уьш барте бало гIертара. Къаьмнаша шаьш реза ца хиларг гайтар гена даьллера, и бахьана долуш дуьххьара маьрша бахархойн кхалха дийзира.

1988-чу шеран чилланан беттан 20-чохь доккхачу девнан суй летира: эрмалойн тобано хьийзинера Азербайджанера ши йоI. Ши де даьлча, азербайджанаш а, эрмалой а Аскеранна уллохь дуьхьалIиттабелира. Цигахь хилла латарш бахьана долуш, Азербайджанера жима ши кIант вийнера.

Ткъа кхин а масех де даьлча, азербайджанийн тобанаш тIелетира шайн коьртачу шахьарна Баку гIалина масех чаккхарма геналлехь хир йолчу Сумгаит гIалина. Нийсса кхаа дийнахь цара дукха зенаш дира – цIий Iанош, ницкъ беш. Цара лелийначун жамI хилира вийна ткъе йалх эрмало. Бекарг беттан I-чохь гIала чудеанчу Советски эскаро сацийра цигахь хилла гIаттамаш, амма зенаш хилар бахьана долуш, йуха кIирнахь дуьйна цу махкара эрмалой дIаэха буьйлабелира. 1988-1989-гIа шерашна йукъахь бIеннаш адамаш дайинера, ткъа эзарнаш махкаха бевлира.

Нохчийн дешан маршо

Бакъ дерг дийца маршо йаларо аьтто белира Советан Iедало къаьмнаш махках дахарах а, кхин йолчу латтийначу къизаллех а лаьцна долу исторически белхаш даржо, ткъа цара цIеххьана самадаьккхира халкъан иэс, шайн лаамехь Советски Союзах къаьмнаш кхетта бохуш йолчу теори харц хилар а гойтуш.

1987-чу шарахь кхоллайелира «Кавказ» цIе йолу дуьххьара кульутурин цхьаьнакхетаралла. Цуьнан коьрта Iалашо йара Кавказан къаьмнийн башхалла а, халкъан иэс а лардар. Коьртачу декъехь иза вовшахтоьхнарг вара исторически факультетан къона арахецархо Межидов Бектимар. Цунах лаьцна ма-дарра вай рогIера кортошкахь дуьйцур ду.

«Кавказа» майрра дуьхьало йира Виноградов профессоран ойланашна, хIинцалц политикас ца магийна хилла долу тоьшаллаш тидаме а дахкош.

Къаьсттина цо тIелецира политикас къобалйиначу историографина реза ца хилла а, и бахьана долуш университета ца магийна а хилла болу историкаш: уггаре а хьалха иза вара профессор Ахмадов Хьусейн – Нохч-ГIалгIайн Iилманан талламан институтан белхало. Виноградовна дуьхьал хиллозза къамел дар бахьана долуш иза 1985-чу шарахь институтера дIа а ваьккхина Джалка олучу жимачу йуьрта дIахьажийнера хьехархочун болх бан.

Межидовн а, Ахмадовн а доттагIаллин йукъаметтигаш кхоллайелира. Вайна гур ду церан уьйра тIаьхьа мел йоккха меттиг дIалоцур йу йозуш йоцучу Нохчийчоьнан керлачу исторехь.

Исторически а, культурни а къовсама куьйгалла дIалаьцначу муьрехь, экономикас хIаллак беш бара миска нах.

Перестройкин тIаьхьалонаш къаьсттина чIогIа хаалуш йара Нохчийчоьхь. Оьрсийшна а, нохчашна а йукъара хьал хIинца йуха а телхаш дара, къаьсттина иза доьзна дара белхан меттигашца а, дешарца, хьашташца а.

Оьрсийн терахь Нохчийчоьхь лахлуш дара, дукха хьолахь уьш Соьлжа-ГIалахь бехаш бара, ткъа йарташкахь бехаш коьртачу декъехь нохчий а, гIалгIай а бара.

90-чу шерашкахь и ши къам бийца кхиам болуш дацара: церан дешаран тIегIа уггаре а лахара дара, ткъа мокъазалла а, бераш далар а йерриге а Советски Союзехула уггаре а лаккхара дара.

[25] 1989-чу шарахь 15, 56% нохчий дишколан дешаран кечам хилла а бацара, 13,32% юьхьанцара школа чекхяьккхина бен бацара, 25% бен аьтто бацара дипломах дозалла дан. Историка Гакаев Джабра1ила дийцарехь, 70% нохчий бехачу ярташкахь дешар уггаре а лахарчу т1ег1анехь ду. Цаьрга дешийта оьшу г1ирс бац, я хьехархой а бац тоьуш. Ярташкара ишколийн арахецархойн аьтто бац шайн хааршца Россин г1аланашкара арахецархошца къисса, цундеоа нохчийн дешаран юкъара т1ег1а оьрсийнчул дуккха а лахара ду.

60-70-чу шерашкахь Нохч-ГIалгIайчоьнан хилла кхиам хIинца цкъа а ца хилча санна дIабаьллера.

И тайпа хьал дара мокъазаллин декъехь а. Уггаре а пайдехь йолу белхан меттигаш оьрсийша дIалаьцнера, къаьсттина мехкдаьттанца йоьзна йолу.

Официальни гайтамашца Нохчийчоьхь хIинца а шарахь йиъ миллион тонн буьйда мехкдаьтта арахоьцуш доллушшехь а цуьнан заводашкахь 16—18 миллион тонн мехкдаьтта кечдеш доллушшехь а, промышленни центр хилла Соьлжа-ГIала йерриге а Россехь механически даьттанан гIирсаш арахецарехула хьалхарчу меттигехь йоллушшехь, массо а нохчо къен вара. Иза официальни гайтамаш бен бацара, амма ма-дарра кхин а совнаха дара Нохчийчоьхь доккхучу мехкдаьттанан терахь.

[26] 1980-чу шерийн юьххьехь тIехулара скважинаш тишлуш йара: 1989-чу шерашкахь мехкдаьтта даккхар шарахь 21 миллион тонн терахьера 7,4 миллион тонна лахделира, ткъа кхин а пхи шо даьлча и барам 5,3 тонн тIе охьаделира. Лаьмнийн маьIда даккхаран промышленность юхаметтахIотто йаьккхий технологически инвестициш оьшу, амма цу шерашкахь къийеллачу СССР-ан сацам хилира керла скважинашна буро тоха а, тишйелларш ц1инйан а керла хьашташ билгал ца дан.

Буьйда мехкдаьтта даккхар лахдаларо доккха зен дира меттигера экономикина: 1960-чу шерийн юьххьехь Нохч-ГIалгIайн 70% бюджет мехкдаьтта доьхкина хуьлучe пайданах лаьтташ йара, ткъа и даккхар сацийча ликвидностан халонашна тIеIоттайелира нохчийн экономика.

Москван правительство юкъагIоьртира мехкдаьтта доьхкина хуьлуш болу пайда Нохч-ГIалгIайн казначу ахчанан трансферташца хуьйцуш: оцу кепара Кремла юхатуьйхира республикина тIейогIуш хилла йоккха экономически кризис, амма республика шен гIоьнах йозуш а йира. Социальни кхачаллин цу политикас меттигера экономикина аьтто ца белира хийцайала. Оцу кепара, мехкдаьтта даккхар даима лахлуш доллушшехь (1990-чу шарахь 4,2 миллион тонна буьйда мехкдаьтта даьккхинера, 1991-чу шарахь 4,1 тонна, 1992-чу шарахь 3,6 тонна ишта кхи дIа а), кхин йолу экономикан сектораш хьалха хилла пайданаш хийцан а, къовсам латто а ницкъ болуш йацара.

Горбачевс схьайиллинчу демократис самабаьккхинера церан къоман кхетам, ткъа хIинца кху халонашца иза кхин а чIогIа марсабаьллера.

Центральни Iедална шаьш дуьхьал хилар дуьххьара нохчаша гайтира Гуьмсахь биохомически завод йан йолор ю аьлла хаам беъча. Инженер Ижбулатов Руслан коьртехь а волуш, талламхойн тобано дIайахьанчу кхеташонашкахь гучуделира цу заводехь бийр болу болх адамашна а, гонахара Iаламна а кхераме хирг хилар.

[27] Ши шо хьалха, 1986-чу шеран 26-чохь Чернобылехь хиллачу бохамо Iадийнера йерриге а юкъаралла, цуьнан баланан аз ца хезаш ца диссира СССР-ан цхьаьна а маьIIехь. ХIетахь дуьйна, Советан Iедало лагIбира гонахара Iалам лардархошна тIехь шаьш латтийна болу тергам, цу хаттаран хьокъехь шаьш къинхетам боцуш ца хетийта. Цундела, ларамза дац уггаре а хьалхара коммунизмана дуьхьал болу гIаттамаш Iалам лардаран цIарца дIахьош хилла хилар.

.

ХIутоссург беттан 22-чохь гIаттамхоша Iедало магийна боцу болам кхоьллира, иза Iедало ца магийнера, хIунда аьлча болам коммунистически партица богIуш кхоьллина бацара. Цара сацам бира шолгIачу дийнахь шуьйра гулам вовшахтоха.

Цуьнан жамI хилира гIалин эзарнаш бахархоша дакъа а лоцуш йоккха митинг.

КПСС цхьаболу декъашхой цу гIаттамна шаьш дуьхьал хилар гойтуш, сцени тIе бевлира, къамел дан дагахь, амма бахархоша шок йетташ, маьхьарий детташ, аьтто ца белира царна, цундела церан дIабаха дийзира.

Цу дийнахь дуьйна, нийсса беа баттахь, хIора а кIиранан дийнахь эзарнаш адамаш вовшахкхетар Соьлжа-ГIалара Ленинан цIарах йолчу майданехь, биохомически завод йар сацаде бохучу кхайкхамца.

Оцу ханна йукъахь боламо шен тIеIаткъам бира йерриге а Нохчийчоьнна. Гуламаш хилира Устрада-ГIалахь, Гуьмсехь, Хьалха-МартантIехь, Шелахь. Адамийн тобанашна йукъара схьакъестара хьалхара баьччанаш. Дуьххьара гучувелира хIинцале «Кавказ» цхьаьнакхетаралле юкъавахийтина волу, шозткъа шо кхаьчна волу Бисултанов Хож-Ахьмад. Цуьнан куьйгаллехь и болам политически хатIе бирзинера. Прибалтийски республикашкахь кхолладеллачу хьоло дог ира-кара хIоттийна волчу цо Нохч-ГIалгIайн Халкъан фронт кхоьллира.

Экологически гIаттам политически амал оьцуш бара: Бисултановс республикин куьйгалла бехке дира эвсаралла йоцуш хиларна а, бахархойн хьашташ тергал ца дарна а. Цуьнан коьрта лехам бара политически векалаллехь оьрсийшна а, нохчашна а йукъахь болу къастам гуттаренна а дIабаккхар.

Йуьхьанцара советан Iедало шен ламастехь ма-хиллара жоп делира цу гIуллакхна, Халкъан фронт кхоьллинаош толлуш, ткъа и ша фронт шуьйрачу хаамийн гIирсашкахула бахархошна адамийн барт бохош болу ницкъ санна йовза а йовзуьйтуш.

Iедал реза ца хиларо-м фронтан декъашхойн цIе кхин а чIогIа айинера йукъараллехь, цундела дукха хан йалале Бисултановх Нохчийчоьнан уггаре а вевзаш волу баьчча хилира.

И кхачамбацар къасто а ца хиъна, правительствос кхин некъ лехира. Цо омра дира Бисултанов а, Халкъан фронтан кхин болу баьччанаш а лаьцна дIабига.

Халкъо Советан пачхьалкхана тIехь боккхуш болу толамо шен меттиг дIайелира демократически йухаметтахIоттарна: цхьаьна партийан раж хIинца лестича, массарна а лиира политически Iалам хаздийр долу тоба йа, болам кхолла.

Иштта, 1988-чу шеран чаккхенехь кхоллайелира Бусулба динан йухаметтахIоттаран Парти. Цуьнан коьрта Iалашо йара пачхьалкхан атеизмо ца магийна, хьийзина хилла йолу исламан мехалаш Нохчийчоьнан йукъаралле йухайерзор.

И парти вовшахтоьхначарна йукъахь вара къона журналист Удугов Мовлади. ХIетахь башха девзаш доцучу «Ориентир» цIе йолчу дессидентски газетан директор хилла волчу цунах кестта, йозуш йоцучу Нохчийчоьнан коьртачу турпалхойх цхьаъ хир ву.

1989-чу шарахь кхоллайелира «Нийсо» цIе йолу гIалгIайн къоман ассоциаци. Цуьнан куьйгаллехь вара вай жимма лаккхахь вийцина хилла волу Кодзоев Iийса.

Миллион бахархошка КПСС йитийтина хиллачу консенсусе цIийхьадар сацо Iалашонца йукъагIоьртира Горбачев. Цуьнан сацам хилира парти дIайаккха, къена ветеранаш керлачу администраторшца хийца а хуьйцуш.

Нохчий къам шен векалалла йоьхуш дара, ткъа иза харц а дацара: цхьа а нохчо партехь йа, цу хенахь Нохчийчоьхь хиллачу Парткоман Хьалхара секретаран а, Лаккхарчу Советан Председателан а даржехь цкъа а хилла вацара.

Хьалхара секретарь орьсий Фотеев Владимир вара, ткъа Лаккхарчу Советан Председатель вай лаккхахь вийцина хилла волу Боков Хажбикар вара.

Сацам хиллера Фотеев нохчашха схьаваьллачу хьаькамаца хийца, хIунда аьлча нохчийн а, гIалгIайн шайн-шайн векал хилийта республикин куьйгаллехь.

Кхаж белира йуьртбахаман министр хилла волчу инженер агрономан Завгаев Докун.

[28] Иза дуьненчу ваьллера 1940-чу шарахь. 1944-чу шарахь шен доьзалца а, дерриге а нохчийн къомаца а махкаха ваьккхинера. ЦIа вирзича, цунна йуьхьанцара классийн хьехархочун болх карийра, ткъа цул тIаьхьа иза колхозе дехьа велира. 197I-чу шарахь цо политически болх дIаболийра, цкъа хьалха ша схьаваьллачу Теркйистехь, ткъа йуха йуьртбахаман производствехула кхочушдаран структурийн белхало хилира цунах. Иза йуьртбахаман министран а, совхозийн Ассоциацийн а директоран даржехь вара, парткоман шолгIа секретарь хIотталц.

1989-чу шеран чилланан беттан 7-чохь КПСС Областной комитета хин йолу ротаци тидаме а оьцуш, баккхий политически хийцамашка болу сатийсам бовзуьйтуш, дIахьедар дира.

[29] «Грозненски рабочий» газетас йаздора: «Керла политически атмосферас а, демократизацига йаьккхинчу гIулча а, йукъараллин ойла цIинйаро а вайна аьтто белла XX-чу бIешеран йуьххьехь а, I930-чу а, I940-чу а шерашкахь мел лелийначу къизаллех а ма-дарра бакъдерг дийца. Бехк боцуш нохчий а, гIалгIай а, кхин долу къаьмнаш а махках дахар хIора а советски стаган лазам бу, хIунда аьлча вайн махкахь хала ду и киртиг тIе хIоьттина ца хилла доьзал каро». ЦК КПСС пленума сацам бира чилланан беттан I7-I8-чохь гIаланашкахь а, йарташкахь а Сталина махках даьхна къаьмнаш дагалоцуш дешаран семинараш вовшахтоха.

Шовзткъе пхеа шарна юкъахь дуьххьара нохчийн аьтто белира шаьш лайна бала майрра дIабийца. Семинаршка эха буьйлабелира эзарнаш нах, ткъа халкъан а, Республикин куьйгаллин а барт йухаметтахIоттийна хеталора Сталина лелийна къизалла Iорайаьккхаро.

1989-чу шеран мангалан баттахь Завгаев партин хьалхара секретарь хIоттийнера. И гIулч, хетарехь чIогIа кхиам болуш а йара, хIунда аьлча нохчаша хазахетарца тIелецира КПСС дарже шайн махкахо хIоттар. И хилам цара шайн исторехь маьIне лорура.

Хеталора, итта шерашца махках даьккхина, хьизийна долчу нохчийн къоман эххар а аьтто баьлла шен кхоллам ша сатийсиначу маьрша хорше дерзо.

II КОРТА

Завгаевгара Дудаеве кхаччалц

Маьрша а, цхьаьннах а дозуш ца хила а нохчийн къоман йолу сийлахь бакъо тидаме а оьцуш, нохчийн къоман маьрша ойла а йовзуьйтуш, цу къоман кхолламах йолу исторически жоьпаллех а кхеташ, иштта кхин дIа нохчийн къам шуьйра кхиа мел оьшу хьелаш кхолла Iалашонца а, нохчийн къам кхиарах а, Iалашдарах а терго а йеш, Нохчийн Республикехь дехачу кхин долчу къаьмнийн бакъонаш а, хьашташ а лоруш, Конгресса даздаран хьелашкахь дIакхайкхайо Нохчийчоьнан пачхьалкхан суверенитет.

Нохчийн къоман конгрессан суверенитетан Деклараци йукъара.

Радикальни хийцамаш

Хан дIа мел йоьду а, гуш дара перестройкас болх беш ца хилар. Экономика йухаметтахIоттар меллаша доьдуш дара, ма-дарра аьлча экономика стагнацера рецессе йаьллера.

Горбачевс беана болу хийцамаш адамашна керла социализм хIотточул, тишачух довлар санна хетара.

Йукъараллин ойла шина декъе йекъайеллера: цхьаьна агIор бюрократис а, партийн белхалоша а, эскара а гIо лоцуш болу, хийцамаш ца хилийта а, раж ларда а лууш болу консерватораш бара, ткъа важа агIор бара перестройка сихъйан лууш болу, и сиха кхочуш хилийта СССР-ах а бовла реза болу радикальни реформисташ бара.

Хьалхарниш Лигачев Егорна уллохь гулбеллера, иза правительствехь шолгIа стаг вара. Ткъа тIаьхьарниш бовзуьйтуш партийн Москван декъан секретарь Ельцин Борис вара.

Царна йукъахь дуьххьара Iоттадалар хилира I989-чу шеран товбецан баттахь, хIетахь Ельцина шен дарж дитира. Горбачевна ца лаьара и политически раж йелхо, цундела цуьнан аьтто белира ша векал винарг говрахь сацо.

Ельцинна иза башха хаза ца хийтира, амма уггаре а хьалха иза хаза ца хеттера Россин дукхох болчу бахархошна, хIунда аьлча царна иза бен ца хетара шаьш къоьллах лардийр верг.

[30] Цхьаьна 1989-чу шарахь промышленни производство 6% лахделира, инфляци 10% алсам йелира, ткъа пачхьалкха шена хилла зенаш меттахIотто, дешийна тIе кхевдира. Модернизацина ахчанца кхачо йан Iалашонца Горбачевс гIо дехначу йаьккхий коммерчески банкаш, пачхьалкха хьал долуш ца хилар шайна гучудаьлча, декхара дала ца тигира.

.

Керлачу баьччана йуххехь вай тховса «антикаст» эр долу болам кхоллабелира, иза дагахь вара цуьнан гIоьнца система чуьра дуьйна хийца.

Оцу ханна йукъахь социалистически ражана массо а агIор Iиттарш йара йеш.

ЧIагIйеллачу экономически кризиса, адамийн ойла марсайохуш, дика бахьанаш делира центральни правительствона йемал деш, куьйгалле хIитта лууш болчарна.

Нагахь санна хьалха дуьхьал йевлларш прибалтийски республикаш бен ца хиллехь, хIинца цу гIаттамаша дIалаьцнера йерриге а Советски Союз, и бахьана долуш, иза эзар дакъа хилла йекъайелла дIайала кхераме а йара.

Горбачев кхетара ша дукха хIума цхьаьнаэшшара кхочуш дан лууш хиллий, амма карарчу хенахь дукха тIаьхьа дара: экологически дуьхьалонаш Халкъан фронташа куьйгалла дечу демократически гIаттамашка йирзинера.

Оцу кепара, фронташна йукъахь керла политически субъекташ кхоллайелира, царех дукхох йерш къоман бух болуш а йара. Советан Iедал йукъагIоьртира, автономи хийцамаш кхийдош, меттигера меттанаш пачхьалкхан лоруш, культурни йухаметтахIоттарна ахчанца кхачо йеш.

Ма-дарра аьлча уьш йукъараллин ойла йуха а партийн хорше йерзо гIертара. Амма церан дагахь дерг кхочуш ца хилира. Йозуш йоцу ассоциацийн терахь де дийне мел долу алсам долуш дара.

Уггаре а хьалха шаьш аьлларг кхочуш дан буьйлабелира керла хIоттийна баьчча Вальйас Вайно коьртехь а волуш эстонцаш. Къоман мотт пачхьалкхан мотт дIакхайкхоран хаттар дийцаре диначул тIаьхьа, 1988-чу шеран лахьанан беттан 16-чохь Эстонин Лаккхарчу Совета йовзийтира суверенитетан деклараци, цуьнца догIуш Эстонин законаш СССР-ан законел коьрта дара.

Иза хIинца а Эстони СССР-ах къастар дацара, амма дерриге а цу тIе доьдуш дара. ТIедогIучу деношкахь Латви а, Литва а Эстонина тIетайра, цул тIаьхьа и тайпа ойланаш йовзийтира Гуьржи махкахь а, Украинехь а, Молдовехь а, Беларусехь а.

Балтийн мехкашна а, Кавказан республикашна а тIаьхьа Центральни Азиян республикийн рагI кхечира.

1986-чу шеран гIуранан баттахь Казахстанехь баккхий гIаттамаш буьйлабелира – адам реза дацара Горбачевс меттигера Лаккхарчу Советан куьйгалхочун, казахан къомах волчу Конаевн метта оьрсий Колбин Геннадий хIоттош ву аьлла шайна хезча.

Цу гIаттамех гIалин барамехь тIом хилира. Цу тIамехь ши стаг вийра, кхин а ши бIе стагана чевнаш йинера. КГБ-с дIалаьцнера пхи эзар гергга стаг. 1989-чу шеран асаран баттахь къаьмнийн йукъара девнаша дIалецира Узбекистан. Цара и мохк граждански тIеман бисте балош бара. Шина а махкахь Горбачевс бахархоша лоруш хилла меттигера куьйгалхой хийцира, амма оцу кепара цо хIумма а ца дира СССР йохар сихдар бен.

Цу карзахдаьллачу хьолехь Ельцин адаман маьрша ойланца къиссам дIахьош а вара, шен демократически Россера хийцамаш сихбан ницкъ кхочург деш а вара.

Оцу кепара цунна лаьара кхин дIа Союзана демократизаци йан Горбачевс кхоьллина йолчу политически институте (Халкъан депутатийн гулам) хин болчу хьалхарчу харжамашкахь консерваторашна шен ницкъаш гайта.

Иза йара 2250 делегатах лаьтташ йолу суперпарламент. Уьш хаьржинера СССР-ан йерриге а хьаьрмахь, уьш жоьпаллехь бара Союзан Лаккхар Совет хIотторна.

Цу керлачу органе харжамаш хилира 1989-чу шеран бекарг беттан 26-чохь дуьйна хIутоссург беттан 26-гIа кхаччалц. И харжамаш дуьххьара бара Коммунистически партийн декъашхо воцучо дакъа лаца магош болу. Ельцинна иза боккха кхиам бара, хIунда аьлча Демократически Россис 600 меттиг йаьккхира, ткъа ша радикальни баьччас шен харжаман хьаьрмахь 92% кхаж баьккхира.

Цунна дуьхьал волчу Лигачевна, Советски «къеначу гвардийца» нийсса уггаре а кIезиг кхаьжнаш дIаделлера. Реформистийн толамо Молдовехь а, Украинехь а, Беларусехь а гIаттамашна керла некъ биллира.

[31] Молдовехь 16 депутата Молдован Халкъан фронт кхоьллира, цуьнан гIоьнца цара майдане араваьккхинера кхо бIе эзар стаг, шайн мотт пачхьалакхан мотт кхайкхор доьхуш, Сталина йукъайаьккхина хиллачу кириллицин метта латинийн алфавитах пайда эца аьтто хилийтар а доьхуш.

Украинера «Суверенни Рух» цIе йолу болам Украинера къоман килс тIечIагIйар доьхуш бара. Беларусехь гIаттамхоша закона магийна боцу шайн байракх айбира.

Ткъа оцу хенахь къаьмнийн юкъаметтигаш талхар чIагIлуш дара. Вай кхул хьалха йийцина хиллачу Ламанан Карабахана тIаьхье алу тессира кхин а шина регионехь – Абхазехь а, Къилба ХIирехь а. И шиъ Гуьржи махкана йукъайогIуш а йара, Тбилисера марша йала лууш а йара. 1989-чу шеран бекарг баттахь Абхазин коьртачу шахьаран Сухуми гIалин Университетан ректора масех бутт хьалха эстонцаша йовзийтинчух терра суверенитетан Декларацина куьйг йаздира, цуьнца нийсса иза къобалйира политикин а, йукъараллин а дукха векалша.

Амма карарчу хенахь дийцаре деш дерг Советски Союзана юкъара арадовлар дацара, шен суверенитет кхайкхиначу кхечу респуликах къастар дара. 1990-чу шеран товбецан 20-чохь Къилба ХIирис а кхайкхира шен суверенитет, йозуш ца хиларан декларацина зорба а тухуш.

Горбачевс вист ца хуьлуш тIелаьцна Эстонис чухецначу механизма советски республикаш аьтта, царех кегий этнически пачхьалкхаш кхоьллинера. Югослави йоьхначул тIаьхьа цу процессах балканизаци эр ду. Балканашкахь иза ма-хиллара, Гамсахурдиа Звиада куьйгалла деш хиллачу Гуьржи мехкан правительствос гIаттамаш совцо эскар дIахьажийра. ГIуранан беттан 11-чохь Гуьржийн къоман гвардис Къилба ХIире дIалецира, цигахь муьлхха а дIасалеларна новкъарло а йеш.

[32] Гуьржийн баьччас шуьйрачу хаамийн гIирсашка дIахьедира: хIирийн къам – иза Рокски дукъахула дехьа лалла йезаш йолу нехаш йу. Оха ХIирийчу а дахана, хIирий тхан караберзош, уьш гуьржий хуьлуьйтур бу, ткъа нагахь санна царна ишта чIогIа оьрсий безахь, Гуьржи махкара Россе дIабаха беза уьш.