Ватанга тугры калдылар

Дәфтәрнең ахырында «Яңа ел теләкләре» дигән шигыре Андре Тиммерманска багышлана. 1944 елның 1 гыйнварында язылган бу шигырьдән күренүенчә, ул бельгияле дустын нык хөрмәт иткән.

Бельгия патриоты, Муса Җәлилнең шигырьләрен төрмәдән алып чыгуы өчен, СССРның «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнә. Ул Татарстан Республикасы җитәкчелеге чакыруы буенча ике мәртәбә – 1957, 1966 елларда безнең илдә була.

Бер килүендә Казанда Муса Җәлил турында спектакль күрсәтәләр. Андре Тиммерманс образын уйнаган артист нык борчыла. Тиммерманстан ул образның ничек ачылуын, ошау-ошамавын сорый. Андре шаян тонда: «Минем ничеклегемне күреп торасыз инде, ә менә Муса төрмәдә сәхнәдәге ертык киемнән түгел иде. Ул үлемне дә ак күлмәктән, галстук, костюмнан каршылады», – дип әйтеп куя.

Шулай итеп, Туган илгә Муса Җәлилнең беренче дәфтәрендә – 63, икенчесендә 50 шигыре кайта. Барлыгы 113 шигырь килеп чыга. 20 шигыре икенче дәфтәрдә кабат язылган. Аларны чигерсәк, 93 шигырь килеп чыга. Болардан тыш, ике парчасы да бар. Шуларны да бер шигырьгә исәпләп, күрәсең, кайбер китапларда 94 шигыре кайтуы турында языла.

Әлбәттә, болар безнең илгә килеп җиткәннәре, фронтта, әсирлектә ул тагын да күп шигырьләр язган. Үкенечкә каршы, алар югалган. Безнең илгә кайтып, дәүләт иминлеге органнарына тапшырылгач та югалган блокнотлар, аерым шигырьләр бар. Мусаның көрәштәшләре Рушат Хисаметдинов, Гарәф Фәхретдинов, Фәрит Солтанбәков һәм башкалар әсирлектә аның шигырьләрен ятлаган булган. Туган илгә кайткач, алар бу шигырьләрне кәгазьгә төшергәннәр.

Дөрес, бу шигырьләр, чынлап та, Җәлилнекеме, юкмы дигән тикшеренүләр озак елларга сузыла. Чөнки әсирлектә Мусадан тыш та шагыйрьләр булган. Алар да бик матур шигырьләр язып, дусларына, танышларына биргәннәр.

Җәлилнең дәфтәрләре 1946 һәм 1947 елларда Туган илгә кайта. Яңадан алты елдан соң гына «Моабит дәфтәрләре»нә кергән шигырьләренең бер шәлкемен матбугатта беренче тапкыр бастырып чыгаралар. Патриот-шагыйрьнең даны бөтен илгә, аннары бөтен дөньяга тарала.

1956 елда Муса Җәлилнең тууына 50 ел тулу көннәрендә Җәлил дәфтәрләре Татарстан АССР Дәүләт музеена мәңге саклау өчен тапшырыла. Аңарчы алар, озын юл үтеп, кулдан-кулга йөри торгач, шактый таушала, карандаш белән язылган урыннары беркадәр җуела.

Дәфтәрләргә ремонт-реставрация кирәк булгач, Мәскәүгә В. И. Ленин исемендәге Үзәк китапханәгә мөрәҗәгать итәләр. Анда белгечләр текстларны баштагы хәлләренә китерәләр. Ике дәфтәр дә 1975 елда музейга кире кайтарыла. Һәр елны 15 февральдә бу дәфтәрләр, халыкка күрсәтү өчен, музей залына чыгарыла. Ә калган көннәрдә карау өчен, стендка дәфтәрнең төгәл копиясе куела.

ҖӘЛИЛЛӘРНЕ АКЛАУ ЮЛЫНДА…

Сугыш беткәч, Муса Җәлилнең исемен аклауда Чакмагыш районында туып үскән Зиннәт Моратов һәм Салихҗан Батыевның роле зур була. Алар ул чагында Татарстан партия оешмасын җитәклиләр. Зиннәт – 1944–1957 елларда КПСС өлкә комитетының беренче секретаре, Салихҗан 1951–1960 елларда шул ук өлкә комитетының идеология секретаре булып эшли, республикадагы барлык агарту-тәрбия эшләре, фән, әдәбият, сәнгать тармагы Салихҗан карамагында, партия теле белән әйтсәк, аның җаваплылыгында була.

Зиннәт Ибәт улы Моратов 1905 елның 27 декабрендә Яңа Калмаш авылында крестьян гаиләсендә туган. Аның ата-бабалары 1830 елларда Тамбов якларыннан Башкортстанга күчеп утырган, мишәрчәрәк сөйләшүче татарлар була. Малайга 9 яшь тулганда, әтисе Беренче бөтендөнья сугышында һәлак була. Дүрт бала белән тол калган әнисе Уфага күчеп китә. Анда да яшәү шартлары җиңел булмагач, Себер ягына барып урнаша.

Бөек Октябрь революциясен Моратовлар Кузбасста каршылый, 12 яшьлек Зиннәт тормыш арбасына җигелә. 1920 елдан алып Томск тимер юлының Кольчугино станциясендә йөкче, ремонтчы, ташчы булып эшли.

Яшьтән үк җәмәгать эшләрендә актив катнаша. 1923 елда комсомолга керә.

1924 елда аны Казанга Көнчыгыш педагогия институтының рабфагына укырга җибәрәләр. Биредә комсомол оешмасы секретаре урынбасары итеп сайлана, культсектор белән җитәкчелек итә.

Муса Җәлил дә шушы ук рабфакта укый. Зиннәт укый башлаган көздә шигырь кичәсе оештыралар. Менә сәхнәгә бер-бер артлы яшь шагыйрьләр күтәрелә. Муса Җәлил, Кави Нәҗми, Гадел Кутуй, Әхмәт Исхак һәм башкалар берсеннән-берсе уздырып шигырьләрен укыйлар.

Әнә шунда Зиннәт Муса Җәлилне күрә һәм аның белән ныклап таныша. Алар бергәләп рабфак клубында төрле мәдәни чаралар үткәрәләр. Стена газетасы чыгаралар. 1925 елның яз башында Муса, укуны тәмамлап, Казаннан туган авылына кайта. 1927 елда Зиннәт тә рабфакны тәмамлый һәм, имтиханнарны уңышлы тапшырып, Ленинград политехника институтына укырга керә. Биредә дә ул зур активлык күрсәтә. Институтта мәдәни-тәрбияви чаралар үткәргәндә, алдан йөри. ВКП(б) сафларына кабул ителә. 1930 елда югары белемле инженер дипломы ала һәм Кызыл профессура институтының Ленинград бүлеге аспиратурасына укырга керә. Биредә ул шушы шәһәр партия оешмасы җитәкчесе Сергей Миронович Киров белән таныша. Аспирантурада укуын тәмамлагач, аның тәкъдиме буенча Ленинград елга транспорты институтының политэкономия кафедрасы мөдире итеп тәгаенләнә.

1933 елда ул Омск тимер юл идарәсе парткомы секретаре итеп җибәрелә. Аннары Ленинградка кайтып, тимер юл транспорты политхезмәткәрләре курсы, СССР Тимер юллар эшләре халык комиссариаты политидарәсенең партия курслары җитәкчесе була.

1941–1942 елларда СССР Тимер юллар эшләре халык комиссариаты политик идарәсенең җитәкче партия кадрлары бүлеге башлыгы урынбасары, аннары җитәкчесе итеп куела.

1942 елда җитәкче партия эшенә үрләтелә. ВКП(б) Үзәк Комитеты каршындагы Партия контроле комитетының җаваплы контрольчесе, комитетның Киров өлкәсе буенча вәкаләтле вәкиле була.

1943–1944 елларда ул ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитеты секретаре булып эшли. 1944 елда өлкә комитетының беренче секретаре итеп сайлана. Бу вазифаны 13 ел, ягъни 1957 елга кадәр башкара. Аннары, 1965 елда пенсиягә киткәнче, КПСС Үзәк Комитеты аппаратында җаваплы эштә була.

Ул партиянең XIX, XX съездларында КПСС Үзәк Комитеты әгъзасы, күп тапкырлар СССР, РСФСР, ТАССР Югары Советлары депутаты итеп сайлана.

Аның хезмәте өч Ленин ордены, Октябрь революциясе, Халыклар дуслыгы, «Почёт Билгесе» орденнары, медальләр белән билгеләнә.

15 ел буе Татарстан партия оешмасында эшләү чорында ул бу республиканың үсеше өчен гаять зур көч куя. Бу чорда бик күп сәнәгать предприятиеләре төзелә, авыл хуҗалыгы бөлгенлектән чыга башлый. Республиканың нефть индустриясенә нигез салына.

Фән, әдәбият, сәнгать, мәгариф, мәдәниятне үстерү юнәлешендә зур тырышлык салына.

Зиннәт Ибәт улы 1988 елның 31 маенда вафат була.

Инде кырык еллап Татарстан АССРның җитәкче вазифаларында булган абруйлы якташыбыз Салихҗан Гыйлемхан улы Батыевның тормыш юлына күз салыйк. Ул 1911 елның 24 ноябрендә Башкортстанның Яңа Дөмәй авылында туган. Бу авыл заманында зур гына булган. Әйтик, 1917 елда Яңа Дөмәйдә 102 хуҗалык булып, аларда 571 кеше яшәгән. Революциядән соң авыл ни сәбәптәндер бетүгә бара. 1970 елларда соңгы йортлары да сүтелә.

Салихҗан үз авылларында башлангыч мәктәптә укый. Урысча өйрәнү максатында, Калиновка дигән авыл мәктәбендә дә белем ала. Икенче баскыч, ягъни җидееллык мәктәптә уку өчен Чакмагышка килә. Ул чагында икенче баскыч мәктәпне тәмамлаган кеше урта белемле саналган.

Безнең якларда икенче баскыч мәктәп иң элек Иске Калмаш авылында оешкан була. 1924 елда, волость үзәге бу авылдан Чакмагышка күчкәч, мәктәпне дә күчерергә уйлыйлар. Чакмагышта Салихҗанга яшәү өчен фатир кирәк була. Ул чагында хәзерге мәктәп интернатлары булмый, әлбәттә. Баланы теләсә кемгә фатирга кертергә дә ярамый. Дәрестән соңгы вакыты да файдага узарга тиеш. Гыйлемхан ага, бигрәк тә аның җәмәгате Хансафа, заманының алдынгы карашлы кешеләре була. Алар барлык балаларын да бик нык грамоталы, булдыклы, киң карашлы кешеләр итеп үстерергә тели. Уллары Чакмагышның иң абруйлы кешесендә фатирда торырга тиеш дип уйлый алар. Шундый кешеләрнең берсе борынгы морзалар нәселеннән чыккан Әсма апа Баембитова була. Аның бабалары ХIХ гасыр урталарында Пенза якларыннан күчеп килгән. Әтисе Сәетгәрәй заманында почта атларын тоткан. Бу татар гаиләсендә һәрчак тормыш кайнап торган. Тирә-яктагы иң абруйлы кешеләр белән аралашканнар.

Әсманың абыйсы Хәниф авыл активларының берсе була. Чакмагышта партия ячейкасы секретаре итеп сайлана. 1920 елда «Сәнәк сугышы» дип аталган крестьяннар фетнәсе вакытында ерткычларча үтерелә. Коммунист атасы дип Сәетгәрәйне һәм аның хатынын да каты кыйныйлар. Шул вакыйгалардан соң нык чирләп, алар якты дөнья белән хушлашалар.

Әсма яшьтән үк актив була. Чакмагышта совет власте урнаштыруда катнаша. Авыл Советы әгъзасы итеп сайлана. Озак еллар Кулланучылар җәмгыяте системасында эшли. Башкортстан һәм СССР хатын-кызлар съездларына делегат булып бара.

Ул бик тә туган җанлы кеше була. 1920 еллар башында кияүгә чыга. Ачлык еллары башлангач, туганнарын үлемнән коткарып калу өчен, иреннән аерылып кайта. Гомерен яшь буынны тәрбияләүгә, үстерүгә багышлый.

Салихҗан берничә ел менә шундый гаҗәеп эшлекле апаның өендә яши. Биредә ул ике мәктәп үтә. Беренчесе – җидееллык белем мәктәбе, икенчесе – тормыш мәктәбе. Әсма апасының мәктәбе аңа тормыш юлында очраган төрле проблемаларны һәрчак уңышлы хәл итәргә ярдәм итә. «Уку белән бергә җәмәгать эшләрендә катнаш. Кешеләр белән эшләргә өйрән», – дип, бик еш кабатлый аңа Әсма апасы.

Җидееллык мәктәп тәмамлагач, Салихҗан техникумда укый. Хезмәт юлын 1930 елда ВЛКСМның Бакалы райкомы пропагандисты булып башлый. 1931 елда Казан финанс-икътисад институтына укырга керә. Иң актив комсомолларның берсе була. 1932 елда ВКП(б) сафларына кабул ителә.

1933 елда Татарстанның Акташ МТСы политбүлеге башлыгының комсомол буенча ярдәмчесе итеп тәгаенләнә. 1935 елда ВЛКСМның Арча райкомы беренче секретаре итеп сайлана. 1936 елда комсомолның Татарстан өлкә комитетында бүлек мөдире итеп тәгаенләнә. 1937–1939 елларда Казан химия-технология институтының рабфак укытучысы, аннары КПСС өлкә комитеты лекторы булып эшли (1939–1941).

1941 елда Татарстан АССР Җир эшләре халык комиссариатының политсектор башлыгы урынбасары, 1943 елда ТАССР Халык комиссарлары советы рәисе урынбасары итеп тәгаенләнә.

1947–1950 елларда Салих Гыйлемхан улы ВКП(б) Үзәк Комитеты каршындагы Югары партия мәктәбендә укый. Аны тәмамлагач, берничә ай ВКП(б) Үзәк Комитеты аппаратында эшли.

1951 елда ул КПССның Татарстан өлкә комитеты секретаре итеп сайлана. 1957 елдан алып икенче секретарь вазифасын башкара.

1960 елның сентябреннән 1983 елда пенсиягә киткәнче Татарстан АССР Югары Советы Президиумы рәисе булып эшли. Ул КПССның XXI–XXV съездлары делегаты, ТАССР Югары Советы депутаты, КПСС Үзәк Комитеты ревкомиссиясе әгъзасы, КПССның Татарстан өлкә комитеты бюросы әгъзасы итеп сайлана.

Октябрь революциясе, өч Хезмәт Кызыл Байрагы, Халыклар дуслыгы, «Почёт Билгесе» орденнары белән бүләкләнә.

Салихҗан ага яшьрәк чакта туган якларына еш кайтып йөрсә дә, еллар үткән саен, мондый мөмкинлекләр азая. Ә менә Әсма апага күчтәнәчләре бик еш килә иде. Посылка белән дә, кешеләр артыннан да җибәрде.

Чакмагышлар Казанга аның янына хуҗалык мәсьәләләре буенча еш бардылар. Әйтик, 70 нче елларда борчак чәчүлекләре арттырылды. Ә менә аны җыеп алу техникасы, төгәлрәк әйтсәк, ургычлар җитми иде. ЖБА-3,5 маркалы шул ургычларны Татарстаннан кайтара башладылар. Ленин исемендәге колхозның атаклы рәисе, Салихҗанның Калиновка мәктәбе буенча сабакташы Иван Князев, Казанга барып, Батыевны күреп, ничәдер данә шул ургычны алу бәхетенә беренчеләрдән булып ирешкән иде. Аның артыннан башка берничә колхоз рәисе дә Казанга юл алды. Һәм, әлбәттә, буш кул белән кайтмадылар.

Чакмагыш район газетасы хезмәткәре, танылган журналист Хаккый Фәттахов та берчак Казанга барып чыккан. Ул 1971 елның мартында «Игенче» газетасында «Тәртипкә сала торган йорт» исемле мәкаләсен бастырды. Хаккый дустымның бу язмасыннан өзекләр бирү дә урынлы булыр дип уйлыйм.

«Казанга килгәннең икенче көнендә үк, кыенсыныбрак булса да, аның янына киттек. Сентябрьнең соңгы көннәре. Шулай да кояш җәйгечә, матур елмая. Казан диңгезе ягыннан төшкән алтынсыман нурлар Сөембикә манарасында, Спас башнясында уйный. Мәскәүдәге кебек Кремль сәгате иртәнге 9 ны суга. Кремльгә керердән алда сине патриот-шагыйрь Муса Җәлилнең мәһабәт һәйкәл комплексы каршы ала. Үлемсез җырлары, искиткеч батырлыклары белән бөтен халыкның мәхәббәтен яулаган шагыйрь яныннан тыныч күңел белән генә үтәрмен димә. Гранит ташларга очып баручы кошлар рәсеме уелган. Ирек һәм азатлык җырчысы иде бит шагыйрь. Шуның символы бу. «Яшәү хозурлыгы хөрлектә, гомер озынлыгы ирлектә»; «Җырлап үттем данлы көрәш кырын, җырлап килдем тормыш языма»; «Гомерем минем моңлы бер җыр иде, үлемем дә яңгырар җыр булып» дигән үлемсез сүзләрен дә шушы ташлардан укып була.

Бакчада чәчкә орлыклары җыеп йөрүче апа белән сөйләшәбез. Шушында ун елдан артык матур-матур чәчәкләр үстерүче Гөлсем исемле бик ачык апа икән:

– Салих янына килдем, дисеңме әле? – дип башлады ул үзенең сүзен, – бик әйбәтләр бит алар, дөреслекне югалткан кайбер кешеләр шушында киләләр инде, тәртипкә сала торган йорт бит бу.

Чакмагыш сүзен ишеткәч, Салих агайның болай да мөлаем йөзе яктырып, кара күзләре очкынланып киткәндәй булды. Ни әйтсәң дә, туган як бит. Шушы якларда аның балалык, яшьлек еллары күмелеп калган, шул ук Чакмагыш мәктәбе белем биргән, тормышка юл күрсәткән. Салихҗан агай үзе әйткәнчә, аның беренче «Казаны» Чакмагышта кайнаган, җәмәгать эшләренә шунда күнеккән.

– Чакмагыш ягы – Туган илгә бик күп интеллигенция кадрлары, галимнәр, язучылар биргән як бит ул.

– Җирләре дә үзгәрде, әле сугыштан соң кайтып йөргәндә генә, басуларның чүплелеге эчне пошыра иде, хәзер бөтенләй икенче күренеш. Менә үткән елда Мәскәүдә колхозчыларның III Бөтенсоюз съездында хезмәт сөюче якташым, комбайнчы Талиб Заһидуллин белән дә очрашып, шул темага сөйләшеп тордык. Колхозчылар съездында без «Герой» колхозыннан ике делегат булып чыктык бит. Туган ягымның тормыштан артта калмавы, игенне мул үстерүе мине бик тә шатландыра.1928 елда безнең гаиләбез дә шушы күмәк тормышны коручылар арасында иде бит.

Крестьян улы Татарстан җитәкчеләренең берсе дәрәҗәсенә кадәр әнә шундый мактаулы юл үтә. Кеше никадәр югарыга күтәрелгән саен, никадәр белемлерәк була барган саен, шулкадәр гади, игътибарлырак була бара икән. Аның белән сөйләшкәндә дә, сизмәстән күңелең күтәрелә, дөньяга карашың киңәя генә төшә сыман.

Х. Фәттахов»

1967 елда мин югарыда сөйләп кителгән Әсма апа Баембитова турында очерк язып, үзебезнең «Игенче» газетасында бастырдым. Аннары бу язманы өлкә газета-журналларының берсенә тәкъдим итү теләге туды. Шулай ук очеркны Казанга, «Азат хатын» (хәзер «Сөембикә») журналына җибәрдем. Салихҗан агага, бу очеркны басуда ярдәм сорап, хат яздым. 1967 елның октябрендә СССР халкы, прогрессив кешелек дөньясы Бөек Октябрь социалистик революциясенең 50 еллыгын билгеләп үтте. Шул айда, бәйрәм санында минем «Җиргә гөл сибеп яшәгез» дигән очеркым басылып чыкты.

Башкортстандагы яшь журналистның очеркы Татарстанның зур абруйлы журналында тиз генә басылып чыгу ихтималлыгы аз иде. Мөгаен, Салихҗан аганың ярдәме тигәндер.

1971 елның яз башында Салихҗан аганың үзе белән күрешү дә насыйп булды. Очрашу Чакмагышның Трактор урамында, Әсма апаның өендә үтте.

Әсма апага район газетасы килә иде. Салихҗан ага шуларның берсен алып, игътибар белән карый башлады.

Икенче биттә Муса Җәлилгә багышланган кичә үтүе турындагы мәкалә дә бар иде.

– Чакмагыш халкы патриот-шагыйрьне онытмый икән, рәхмәт сезгә, егетләр, – диде ул. – Муса Җәлил милләтебезне югары күтәрде. Дөньяга татар дигән милләт барлыгын кабат раслады.

Ә бит аның исемен аклау юлында күп көч түгәргә туры килде. Мин ул чагында КПССның Татарстан өлкә комитеты секретаре булып эшли идем. Ул елларда шактый вакыт Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» обком секретаренең сейфында сакланды. Патриот-шагыйрьне халык дошманы дип йөрткән еллар да булды.

Аның исемен аклау процессының ничек баруы турында әлегә кадәр матбугатта басылганы булмады. Киләчәктә язучылар, журналистлар, галимнәр бу турыда язып чыгарлар. Мин бүген шуны гына әйтәм: без, Муса Җәлилнең исемен аклау өчен, кирәк булганның барысын да эшләдек. Сугыштан соңгы елларда Җәлилнең исемен аклау, аның иҗатын халыкка кайтару ул татар халкының исемен аклау, милләтне яла ягудан саклау дип аңлый идек. Бу безнең намус эше булып торды. Һәм без бу имтиханны уңышлы тапшырдык. Бу җәһәттән безнең намусыбыз чиста.

Милләтне яклау дигәннән, тарихта татар халкына күп мәртәбәләр яла ягу кампанияләре оештырылды. 30 нчы еллар ахырында репрессия давылы кузгалгач, Татарстанда «Идел-Урал» антисовет оешмасын фаш итү башлана. Асылда, бу кампанияне НКВД органнары үзләре оештыра, 1938 елның 20 маенда Казанда шушы оешмага кергән 23 «халык дошманы» өстеннән суд була. Аларны, совет властен бәреп төшерү максатында, яшерен оешма төзүдә гаеплиләр һәм төрле срокларга хөкем итәләр.

Ул чордагы газеталарга күз салсаң, чәчләрең үрә торырлык. Кайбер Мәскәү газеталары ул чагында «Идел-Урал» яшерен оешмасына «керүчеләрне» генә түгел, ә бөтен татар халкын милләтчелектә гаепли. Имеш, татарлар СССРны таркату, аның составыннан аерылып чыгып, аерым дәүләт төзү уе белән яшерен эш алып баралар.

Салихҗан аганың Әсма апа белән сөйләшәсе сүзләре бетәрлек түгел. Иң мөһиме: алар очрашты, бер-берсенең исәнлеген белде, бер-берсенә хәерле картлык теләде.

Салихҗан ага дәүләт кешесе буларак, билгеләнгән бер сәгатьтән артыгын тора алмады. Җиңел автомашина аны Казан ягына алып китте.

Еллар үтте. 1979 елда – Әсма апабыз, 1985 елда Салихҗан ага дөнья куйды.

Муса Җәлил, аның көрәштәшләре турында күп китаплар басылды. 2006 елда патриот-шагыйрьнең тууына 100 ел тулу уңаеннан тантаналы чаралар үткәрелде.

Соңгы кырык елда Муса Җәлилнең тормыш һәм иҗат юлын өйрәнүгә иң күп көч куйган язучы-журналист Рафаэль Мостафинның «По следам оборванной песни» китабының яңа, тулыландырылган басмасы чыкты. Анда Муса Җәлилнең исемен аклау тарихы да бәян ителә.

1944 елның 25 августында Муса һәм аның көрәштәшләре җәзалап үтерелә. 1946 елның мартында Татарстан Язучылар союзына Муса Җәлил һәм Абдулла Алишның беренче дәфтәрләре килеп керә. Аларны, әлбәттә, шунда ук Татарстанның дәүләт иминлеге органнарына озаталар. Ә бер елдан 1947 елда Җәлилнең икенче дәфтәре Туган илгә кайта.

Бу шигырьләрне озакка сузмыйча гына газета-журналларда басып чыгарырга да бит, әмма алай гына булмаган шул.

Сугыш беткәнче үк һәм тыныч тормышның беренче елларында Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләре турында каршылыклы хәбәрләр йөри. 1946 елның февралендә Җәүдәт Шамбазов дигән бер легиончы Муса Җәлилнең исән булуы, Көнбатыш Германиядә яисә башка бер илдә яшәп ятуы турында аңлатма бирә. Шушы һәм шуңа охшаган аңлатмаларга таянып, СССР Дәүләт иминлеге министрлыгының Дүртенче бүлеге 1946 елның 18 ноябрендә Муса Җәлилгә карата җинаять эше кузгата. Бу документта Җәлил Ватанга хыянәт итүдә гаепләнә. Үзебездә һәм чит илдә булган агентларга аны табу бурычы куела.

Рушат Хисаметдинов белән безнең очрашу вакытында бу Җәүдәт Шамбазов турында да сүз булган иде. Рушат абый аның белән төшкән фоторәсемен дә бүләк итте.

Җәүдәт Шамбазов 1913 елда Татарстанның элекке Ширәмәт районы Каенлы авылында туган. Сугышка алынгач, 1941 елда немецларга әсирлеккә эләгә. 1942 елның ноябрендә «Идел-Урал» легионына китерелә. Легионның үзешчән сәнгатендә катнаша, шигырьләр укый, спектакльләрдә көлкеле рольләр уйный. Ул мулла малае була, шуңа күрә бераздан батальон мулласы итеп билгеләнә. Соңыннан «Идел-Урал» газетасында әдәби хезмәткәр итеп куела. Асылда, рәссам, фотоларга ретушь ясаучы, иллюстрацияләр эшләүче була. Үзенең сөйләвенә караганда, Муса Җәлил белән Польшадагы Демблин лагеренда таныша. Муса аңа сәхнәдән уку өчен көлкеле шигырьләрен бирә. Ул яшерен оешма әгъзасы булмый, әмма легионның патриотик тәрбия эшләрендә катнаша. Сүзләре белән генә түгел, рәсемнәре белән дә легиончылар күңеленә өмет орлыклары салырга омтыла. Хәмиев дигән рәссам белән алар үз сурәтләреннән күргәзмә оештыралар. Рәсемнәренең берсе «Ул сине көтә» дип атала. Анда кое янында басып торган сагышлы татар кызы сурәтләнә. Соңыннан бу картинаны лагерь капкасы янына бастырып куялар.

Сугыш бетәргә бер ел чамасы калгач, аны аз белемле һәм иҗат кешесе түгел дип, «Идел-Урал» редакциясеннән чыгаралар һәм бер немец баеның утарына хезмәтче итеп җибәрәләр. Шуңа күрә ул Муса Җәлил һәм аның иптәшләре, легиондагы хәлләр турында төгәл генә берни дә белми, үзенә килеп җиткән имеш-мимешләр буенча гына фикер йөртә. Менә шушы хәл аркасында ул, мөгаен, иминлек органнарына Муса Җәлил исән, кайдадыр яшерен тормыш алып бара дигән аңлатма биргәндер.

1946 елда Шамбазовны Ватанга хыянәте өчен 25 елга хөкем итәләр. 1956 елда, амнистиягә эләгеп, иреккә чыга. Кырым өлкәсе Саки бистәсенә барып урнаша. Бу якларда яшәүче легиончылар белән аралаша. Рушат Хисаметдинов янында да еш була.

Сугыштан соңгы чорда Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләренең батырларча һәлак булуы турында да хәбәрләр була. Татарстанның танылган язучылары Гази Кашшаф, Шәйхи Маннур һәм башкалар мөстәкыйль эзләнүләр дә алып баралар. Алар КПССның Татарстан өлкә комитетына, Дәүләт иминлеге министрлыгының шушы республика бүлегенә күп мәртәбәләр мөрәҗәгать итәләр.

Үз чиратында өлкә комитетның беренче секретаре Зиннәт Моратов Мәскәүдәге югары оешмаларга күп мәртәбәләр мөрәҗәгать итә.

Әмма СССР Дәүләт иминлеге министрлыгында әлеге мәсьәләне хәл итәргә бик ашыгып тормыйлар.

«Халык дошманнарын табарга, аларга тиешле җәзасын бирергә!» дигән таләп өстенлек итә. Алай гына да түгел, вакыйгалар әле хәтта куерып та китә.

Казанга 1948 елның 7 сентябрендә Дәүләт иминлеге министрлыгының Германиядәге вәкиле «Җәлилов 1945 елда Германиянең көнбатыш ягына чыккан» дигән хәбәр җибәрә. Бу «яңалык»ны КПССның Татарстан өлкә комитетына җиткерәләр. Өлкә комитеты секретарьлары Зиннәт Моратов белән Салихҗан Батыевка бу очракта, тешләрен кысып: «Киләчәк безнең хаклыкны күрсәтер», – диюдән башка чара калмый.

Бераздан Татарстан МГБсы җитәкчеләренең берсе Мәскәүгә тагын бер кат сорау хаты җибәрә. Ул Казанда җыелган материалларның Германиядәге МГБ резиденты җибәргән хәбәр белән туры килмәвен исбат итәргә тырыша. Мәскәүдән килгән җавап бик катгый була: «Җәлиловның Көнбатышка качуы расланган һәм эзләү эше дәвам итә».

Яңадан дүрт еллап вакыт билгесезлектә, шагыйрьнең ачыкланмаган язмышы өчен туганнарының, дусларының әрнүләре белән үтә. 1952 елның 23 июнендә КПСС өлкә комитеты үтенече буенча МГБның Татарстан АССРдагы җитәкчеләренең берсе Мәскәүгә янә сорау белән мөрәҗәгать итә. Ниһаять, шул елның 21 июлендә СССР Иминлек министрлыгының Дүртенче идарәсе рәсми рәвештә Казанга түбәндәгеләрне хәбәр итә: «Эзләнүченең 1944 елда һәлак булуы сәбәпле, аны оператив эзләү эше туктатылды».

Бу инде Муса Җәлилгә тагылган «Көнбатышка качкан хыянәтче», «халык дошманы» дигән хурлыклы тамгаларның юк ителүе иде. Күрәсең, бу вакытта инде Татарстанда Муса Җәлил турында җыелган уңай материаллар МГБ стеналарындагы ялганга корылган фаразларга караганда көчлерәк булгандыр дигән фикер туа.

1952 елның 8 августында Татарстан МГБсы вәкиле республика җитәкчелегенә Муса Җәлил һәм Абдулла Алишның реабилитацияләнүен хәбәр итә һәм бу ике шагыйрьнең шигырь дәфтәрләрен ВКП(б) өлкә комитетына кире тапшыра. Элегрәк бу дәфтәрләр өлкә комитетның идеология секретаре Салихҗан Батыев тарафыннан МГБ бүлегенә тапшырылган була.

Әмма Мәскәүдән шундый хәбәр алынса да, Мусаның шигырьләре матбугатта тагын да алты ай буе басылмый әле. Бюрократик машина, гомер буена башка сугып тору, берәр нәрсә килеп чыгуы ихтимал дигән куркаклык үзенекен эшли.

1953 елның 25 апрелендә генә Мәскәүдә чыга торган «Литературная газета»да «Моабит дәфтәрләре» циклыннан беренче шәлкем шигырь дөнья күрә. Аннан инде СССРның күпсанлы басмаларында, төрле телләрдә бу шигырьләр басыла башлый.

Ул чагында «Литературная газета» редакторы булып күренекле совет язучысы Константин Симонов эшли. Бу шигырьләрне аңа кайсыдыр татар язучысы биргән, ул 1948–1949 елларда ук аларның сүзгә-сүз тәрҗемәсе белән танышкан була.

Шигырьләр ошый аңа. Ул чагында бу шигырьләрне үзе җитәкләгән «Новый мир» журналында Илья Френкель тәрҗемәсендә бастырып та чыгарырга уйлый, хәтта типографиядә җыеп та куялар. Әмма матбугат цензурасы булган Главлит ул чагында басарга рөхсәт итми.

1953 елда Сталин үлгәч кенә, мондый мәсьәләләрдә беркадәр җиңеллек туа һәм «Моабит дәфтәрләре» циклын басарга рөхсәт бирелә.

Моңардан соңгы елларда да КПСС өлкә комитеты секретарьларына Муса Җәлил һәм аның көрәше, иҗаты мәсьәләләре белән якыннан торып шөгыльләнергә туры килә. Әнә шулай Чакмагыш туфрагында туган ике егет – партия, совет, дәүләт эшлеклесе алдында милләт язмышына кагылган мөһим мәсьәләләр куела, һәм алар аны чишүдә армый-талмый эшли.

2006 елның 24 ноябрендә Салих Батыев яшәгән Гоголь урамы, 23 А йорт фасадында истәлекле таш куелды. Аны Салих Сәйдәшевкә, Бакый Урманчега һәйкәлләр иҗат иткән рәссам РФ Рәссамнар союзы әгъзасы Мәхмүт Гасимов эшләгән. Истәлекле ташны кую зур дәүләт эшлеклесе тууының 95 еллыгына багышлап оештырылды. Аны куюда ТР Дәүләт Советы рәисе Фәрит Мөхәммәтшин, аның урынбасарлары, ТР Президенты аппараты җитәкчесе һәм башка рәсми кешеләр, С. Батыевның туганнары катнашты.