Atəşkəs və sürgün xatirələri

AĞAOĞLU ƏHMƏDİN “ ATƏŞKƏS VƏ SÜRGÜN XATİRƏLƏRİ”
Haqqı Uyar

Osmanlı dövlətinin son 40 ili (1878-1918) dövləti xilas etmə və ölkə ziyalılarının qurtuluş yolu axtarışları ilə keçdi. Bu axtarışlar eklektik çözüm yollarının da ortaya çıxmasına gətirib çıxardı. İkinci hökumətin elanını təmin edən İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti də, homogen (eyni mənşəli) ideoloji xəttə sahib deyildi. İttihadçılar, “Hürriyyətin elanı” (1908) ilə problemi asanlıqla həll edə biləcəkləri, ittihadçıların çoxluğunu təmin edərək imperatorluğu qurtara biləcəkləri fikrində idilər. Ancaq ard-arda gələn müharibələr zənciri (Trablusgarp savaşı, Balkan savaşları və Birinci Dünya Müharibəsi) və etnik problemlərin gərginləşməsi çözümün deyil, çözüm cəhdlərinin sonuna gəlindiyini açıqca göstərdi.

Mondros atəşkəsini (30 oktyabr 1918) izləyən dövrdə, Müttəfiq dövlətləri (Antanta) problemin həllini Osmanlı dövlətinin qalan torpaqlarını paylaşmaqda görürdü. Bunun infrastrukturu, Birinci Dünya Müharibəsi sırasında edilən gizli razılaşmalarla hazırlanmışdı. Beləcə, Şərq məsələsi Müttəfiq dövlətlərin xeyrinə həll edilmiş olacaqdı. Atəşkəs, ordunun tərxis edilməsi və silahların müsadirə edilməsi, Şərqi Anadolunun Ermənistana verilməsi və Müttəfiq dövlətlərinə təhlükə olduqda hər hansı bir strateji nöqtəni işğal edə bilmələrinə imkan verəcək bir zəmində təşkil edilmişdi. İttihadçılar hakimiyyətdən düşmüş və müxaliflər iqtidara gəlmişdi. Ancaq Müttəfiq dövlətlər İttihadçıları və ordunun üst qatındakı zabit heyətini hələ də böyük bir təhdid olaraq görürdülər. Çünki Atəşkəsdən sonra Müttəfiq dövlətlərin siyasətlərinə (Mondros və Sevr anlaşması) maneə yarada biləcək bir güc olaraq qalmaqda idilər. İngilislər başda olmaq üzrə Müttəfiq dövlətlərin təhdid olaraq gördükləri İttihadçıların yerini qısa bir müddət Kamalçılar (milliyyətçilər) alacaqdı. Bu coğrafiyada Müttəfiq dövlətlər üçün bir başqa təhdid də bolşeviklər idi.

Müttəfiq dövlətlər, öz siyasətlərinin önündə maneə olaraq gördükləri İttihadçı liderləri (köhnə vəzirlər, nazirlər, deputatlar…) və təcrübəli zabitləri, padşah və İstanbul hökuməti ilə anlaşaraq həbs etdirdi. Bəkirağa bölüyündə bir neçə ay saxlanıldıqdan sonra adı keçən kişilər ingilislər tərəfindən Maltaya sürgün edildi. Sürgünlərin bir hissəsi Maltaya çatmadan Limni adasında Mondros limanında düşürüldü. 12 nəfərlik qrupun arasında Ağaoğlu Əhməd də vardı. İngilislərin əlində, tikanlı məftillər arasında yaşanan sürgün həyatının bütün çətinliklərini Ağaoğulunun gündəliklərində oxumaq mümkündür. Buradakılar da daha sonra Maltaya aparılacaqdı.

Maltaya sürgün olunanların sayı 150-yə yaxın idi. Bunlar fərqli zamanlarda və fərqli yerlərdən Maltaya gətirilmişdilər. Sürgün müddəti iki il yarıma qədər davam etdi. 1919-un martında başlayıb, 1921-in noyabrına qədər sürdü.

Maltaya sürgün edilənlərin bir hissəsi yaşadıqlarını xatirələrində yazdılar. Bu xatirələrin bəziləri belə sıralana bilər:

Əli İhsan Sabis, Hərb xatirələrim, 5 cild, Ankara, 1951.

Fevziyə Abdullah Tansel, Ziya Gökalp külliyyatı – II, Limni və Malta məktubları, Ankara, 1965.

Ziya Gökalp, Malta konfransları, (Haz. M. Fəxrəddin Kırzıoğlu), Mədəniyyət Nazirliyi Yay., Ankara, 1977.

Osmanlı Məbusan (parlament) Məclisi rəisi Xəlil Menteşenin xatirələri, (Giriş: İsmayıl Arar), Hürriyyət Vəqfi Yay., İstanbul, 1986.

Ömər Hakan Özalp, Mehmed Ubeydullah Əfəndinin Malta, Əfqanıstan və İran xatirələri, Dərgah Yay., İstanbul, 2002.

Bu xatirələrə əlavə olaraq Tunayanın mənbə olaraq göstərdiyi Tarik Mümtaz Göztəpə, Əhməd Əmin Yalman, Hüseyn Cahid Yalçın və Əli F. Türkgəldinin xatirələri də diqqətə layiqdir.

Malta sürgünləri haqqında edilən elmi tədqiqatların ən əhatəlisi Bilal Şimşirin kitabıdır.

Bilal N. Şimşir, Malta sürgünləri, Milliyyət Yay., İstanbul, 1976. Bu kitabın daha sonrakı nəşri Bilgi Yayınları tərəfindən hazırlanmışdır. (Ankara, 1985)

Maltaya sürgün olunmuşlardan biri olan Ağaoğlu Əhməd, İkinci hökumətdən Cümhuriyyətə qədər keçən müddətdə – düşüncə baxımından bəzi fərqliliklər göstərsə də, ümumilikdə liberalizm ilə milliyyətçilik/türkçülük xəttinə sahib idi.

Malta dönüşündən sonra ikinci və üçüncü Türkiyə Böyük Millət Məclislərində (TBMM) millət vəkili olaraq yer alan Ağaoğlunun 1930-cu illərdəki nəzərə çarpan fəaliyyəti arasında Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi (SCF) daxilində yer alması, Birinci Türk Tarix Konqresinə qatılması, universitet müəllimliyi və bu vəzifədən ayrılması, “Akın” qəzetini çıxarması və yenə eyni illərdə Heyətçilərlə (kadro) girişdiyi ideoloji polemikalar sayıla bilər.

SCF-in mənəvi öndəri sayılan Ağaoğlunun, partiyanın proqram və nizamnaməsinin hazırlanmasında böyük zəhməti olub. Ağaoğlu, “liberal fikirləri müdafiə edən, tək partiyalı rejimin nəzarətsizliyini və CHP rəhbərliyini tənqid edən” biri kimi diqqət çəkirdi. O, partiya bağlandıqdan sonra da digər SCF-çilərin əksinə olaraq CHP-yə girmədi, liberal fikirlərini yazılarıyla müdafiə etməyə davam etdi.

Ağaoğlu, Heyətçilərlə girişdiyi polemikada, “əsas olaraq demokratiya, dövlətçilik və (onların) ziddiyyətlər”i üzərində dayandı. Heyətçilərin demokratiya ilə əlaqədar düşüncələrinə qarşı çıxdı. Demokratiyanın yerinə avtoritar və totalitar görüşlərin ağırlıq qazandığı 1930-cu illərdə Ağaoğlu, Heyətçilərin demokratiyanın çöküşülə bağlı yazılarına etiraz etdi və demokratıyanı müdafiə etdi.

Tək partiya idarəçiliyinin getdikcə möhkəmləndiyi bir mühitdə Ağaoğlu, CHP-yə müxalif və liberal mövqeyilə diqqət çəkən “Akın” qəzetini nəşr etdi. 1930-ların avtoritar, dövlətçi mühitində liberal düşüncəni müdafiə edən “Akın” uzun ömürlü ola bilmədi. Bununla birlikdə, “Akın”, 1930-lar Türkiyəsində Sərbəst Cümhuriyyət qəzeti ilə birlikdə özünəməxsus mövqeyinə görə seçilən liberal qəzetlərdən biri idi. Dövrün avtoritar mühitində səsi boğulsa da və qısa ömürlü olsa da, Türkiyə liberalizminin tarixindəki əhəmiyyətli təməl daşlarından biri oldu.

İlk sayı 29 may 1933-də bazar ertəsi günü çıxan “Akın” qəzetinin cəmi 119 sayı işıq üzü gördü. Yayım həyatı, 24 sentyabr 1933 tarixli 119 sayı ilə sona çatdı. İstanbulda nəşr olunan və redaktoru Ağaoğlu Əhməd olan qəzetin alt başlığı belə idi: “Yevmi-Siyasi-İctimai-Müstəqil Türk Qəzeti”.

Qəzetin sahibi və ümumi nəşriyyat işləri müdiri isə Hacı Ağa oğlu Yusif Ziya bəydi. Yusif Ziya bəy, qəzetin ilk buraxılışından bağlandığı tarixə qədər eyni funksiyanı yerinə yetirir. Ağaoğlu Əhmədin 10 avqust 1933 tarixindən etibarən manşet yazılarına rast gəlinmir. Bu tarixdən sonrakı manşetlər imzasız olaraq çıxır. Qəzetin 24 avqust 1933 tarixli 88-ci sayına qədər, qəzetin baş redaktoru rəsmi olaraq Ağaoğlu Əhməd göstərilirdi. 25 avqust 1933 tarixli 89-cu saydan etibarən Ağaoğlu Əhmədin adına rast gəlinmir. Ağaoğlunun baş redaktor olduğu dövrdə, qəzetdə Ağaoğlu Əhmədin “Atəşkəs və Malta xatirələri” (67 felyeton, 29 may-19 avqust 1933 tarixləri arasında) da nəşr olundu.

Ağaoğlunun tarix yazaraq gündəlik şəklində tutduğu qeydlər çox təəssüf ki, natamamdır. Xatirələrin bir hissəsi Bəkirağa bölüyündəki günlərə və geri qalanı da Limnidəki əsirlik həyatına aiddir. Bu səbəbdən xatirələrdə Malta günləri də yer alıb. Bu xatirələrin davamı Maltadan sonrakı günləri əhatə edir. Ağaoğlu burada Maltadan dönüşünü və Anadoluya gəlişini qələmə alıb. Fevral-mart 1978-də “Həyat məcmuəsi”ndə nəşr olunan xatirələrin bu hissəsi də gündəlik şəklində tutulub. Ağaoğlunun Ankaradakı ilk günlərini və hiss-həyəcanını ortaya qoyur.

Ağaoğlu Atəşkəs müqaviləsindən sonra, dekabr 1918-də İstanbula gəlir. Gəldiyi günlərdəki mühiti, iki ayrı İstanbulu gündəliyində belə vəsf edir:

İstanbulun göyü qara buludlar ilə örtülüb. Şiddətli və fırtınalı bir yağış şəhəri yumuş, islatmışdı, artıq yağış kəsilmişdi. Lakin yağış damlaları bir duman pərdəsi kimi havada sanki asılı qalmışdı.

Buna baxmayaraq Bəyoğlu tərəf sevincli, nəşəli idi. Bütün evlər, mağazalar, otellər və restoranlar sanki böyük bir bayram imiş kimi iztihamlı idi. İngilis, fransız və yunan bayraqları evlərin dirəklərindən, mağazaların qapılarından sallanır, küçələr başdan-başa insan axını ilə dolu. Gəzənlər arasında xaki paltarları ilə, təkəbbürlü və qürurlu yerişləri ilə hər kəsin diqqətini çəkən ingilis zabitləri qızğın-qızğın danışırlar, söyüşlər yağdıran fransız əsgərləri, sərxoş yunan dənizçiləri o tərəf-bu tərəfə gəzişirlər. Hərdənbir fransız əsgər dəstələri musiqi sədaları ilə küçədən keçir, xalq alqışlayır, “yaşasın Fransa”, “yaşasın İngiltərə”, “yaşasın Yunanıstan” bağırtıları qopur. Bəzən bir dəstə gənc rum vətənpərvər mahnılar oxuyaraq xalqın içindən keçir və bütün evlərin pəncərələrindən, dükan və mağazalardan “zito! zito!” səsləri yüksəlir.

Küçələrdə osmanlı dövrünün qırmızı papaqlı kişiləri yox kimidir, hərdənbir yolunu çaşmış biri görünsə də, dərhal gizlənməyə, qaranlıq yan küçələrə sığınmağa çalışır. Fürsəti qaçıranların dərhal qırmızı papağı başından alınır və min bir qəhqəhə və təhqir içincə parçalanaraq havaya tolazlanırdı.

Şəhərin Bəyoğlu tərəfi əyləncə, nəşə içindəykən, körfəzin o biri tərəfi başqa bir mənzərəyə şahidlik edirdi. Eminönündən Topqapıya və Eyüpə qədər bütün o geniş ərazi sanki bir məzarlıq idi! Küçələr dərin bir qaranlıq içindədir, kimsəyə rast gəlmək olmur! Bağlı məhəccərlərdən gələn sönük işıqlar, məzarlar üzərinə yanan şamları xatırladırdı, insan səsi eşidilmirdi. Hərdənbir tərk edilmiş bir pişiyin acı miyoltuları, sahibsiz itlərin ümidsiz hürmələri insana izah edilməsi çətin olan dəhşətli bir hiss verirdi. İstanbul sanki yerin dibinə girmişdi; Yeniqapıdan Eyüpə qədər sıralanan o möhtəşəm abidələr, köhnə xarabalıqlar arasında yıxılmış məbədlərin dağıntılarını xatırladırdı. Bu nəm hava, bu boş və qaranlıq küçələr, məbədləri bürümüş bu əzab, ardı-arası gəlməyəcək bir fəlakət və matəm hissi insanı içindən üşüdürdü; lakin bu yalnız bir matəm də deyildi.

Evlərinə qapanmış, ətrafla əlaqəni kəsmiş türklər, dünyadan da gizlənirlər, insanlardan da çəkinirdilər! Bəli! Körfəzin bu biri tərəfi həm utanır, həm də içindən özünü yeyirdi! Və bu hal onun küçələrinin daşlarında, evlərinin məhəccərlərində, məscidlərinin minarələrində açıq-aşkar görünməkdə idi!.. Hər şey başını aşağı dikmiş, çəkinir və içindən ağlayır! Mən də aylardan bəri ayrıldığım ailəmə utanaraq, ağlayaraq qovuşdum!

Ağaoğlu, gündəliklərində Müttəfiq dövlətlərin siyasətləri qarşısında izlədiyi təslimçilik siyasətinə bəzən üsyan edirdi. İstanbula gəldikdən qısa bir müddət sonra xəstələnən Ağaoğlu, 14 mart 1919-cu il tarixində fransız əsgərləri tərəfindən nəzarətə alındı və 19 martda Bəkirağa bölüyünə göndərildi. Ağaoğlunu burada izdihamlı bir qrup gözləyirdi və onlara yeniləri də əlavə olunacaqdı. Bu müddətdə onları üzən bir hadisə meydana gəldi: erməni məsələsinə görə Boğazlıyanın kaymakamı⁵ Kamal bəyin edamı…

Hökm Bəyazid meydanında icra edildi; bizim gözümüz qarşısında oldu. Pəncərələrdən baxırdıq, dar ağacının uclarını görürdük. Hər kəs ağlayır, həbsxana məmurları, zabitlər və biz ağlayırıq. Əsgərlər söyüş yağdırırdılar; padşaha, hökumətə lənət edirdilər. Mən də dərindən sarsıldım; gözümün qarşısında zəkası, tərbiyəsi, ağlı və mətanəti ilə hər kəsin diqqətini çəkmiş olan bir türk gəncinin birdən-birə yarım saat içində məhv edilməsi, məndə edam cəzasına qarşı izahı çətin olan bir nifrət və qorxu hissi yaratdı! Bir çox ölkələrdə bu cəzanın ləğv olunmasının səbəbini bu dəqiqədə anladım!

12 aprel 1919-cu il tarixində Ağaoğlu gündəliyinə belə bir qeyd yazır:

“Aləmdar” qəzeti bugünkü sayında Kamal bəyin edamından bəhs edərkən deyir ki: “İttihadçıların övladları yetim, qadınları dul qalmalı və evlərinin işığı sönməlidir.”

Mustafa Kamal Paşanın Anadoluya göndəriləcəyini Bəkirağa bölüyündə ikən öyrənən Ağaoğlu, bu mövzuda gündəliyinə bunları yazır:

Anafartalar qəhrəmanı⁶ Mustafa Kamal Paşa Anadoluya əsgəri müfəttişi-ümumi (baş hərbi müfəttiş) təyin edildi. Bu şəxsin hərbi sahədəki uğurları haqqında çox eşitsəm də təəssüf ki, özü ilə görüşmək şərəfinə nail ola bilməmişdim. Çanaqqalanı dostlarla birlikdə ziyarət etdiyimiz zaman Anafartaya gedən qrup⁷ arasına düşə bilmədim. Fəthi bəy yaxın dostu imiş. Fəthi bəy ondan böyük sayğıyla bəhs edir.

Anadoluda vəziyyət getdikcə qarışırmış və Mustafa Kamal Paşa oraya, xalqı sakitləşdirmək və silahların yığılmasını sürətləndirmək üçün təyin edilir!

Ağaoğlu, 25 mayda, yəni İzmirin yunanlar tərəfindən işğalından sonra gündəliyində Həsən Təhsindən söz edir. Bunu gündəliyinə həqiqətənmi o tarixdə yazmışdır, yoxsa sonradanmı əlavə etmişdir?

İzmir hadisəsi əsnasında, əlində yunan bayrağını tutaraq İzmir sahilinə çıxan ilk yunan zabitini öldürən və bundan öncə də Bakston qardaşlarına Bükreşdə sui-qəsd etmiş “Hüquq-u Bəşər” qəzetinin sahibi Həsən Təhsin bəy İzmirdə şəhid olmuşdur. Çox təəssüf ki, İstanbul qəzetləri bu hadisə haqqında həmin vaxt heç bir məlumat vermədilər!

Ağaoğlunun gündəliyinə 29 may 1919 tarixini atdığı gün, Maltaya sürgün edilmək üçün səhər erkəndən oyandırıldıqlarını söyləyir. Ağaoğlunun gündəliyindəki bir sonrakı tarix də 29 may tarixini göstərdiyi üçün, bu tarix 28 may olmalıdır… Çünki bir çox qaynaqda 28 mayda, 78 adamın İstanbuldan Princess Ena gəmisiylə yola çıxarıldıqları göstərilib. Maltaya sürgün qərarı ilə bağlı Ağaoğlunun gündəliyinə yazdıqları, ruhi durumunu açıq şəkildə ortaya qoyub:

Bu gün sübh tezdən saat beşin yarısında bizi Bəkirağa bölüyündə tələm-tələsik toparladılar. Maltaya gedəcəyik! Bu xəbər bizi ildırım kimi vurdu! Namussuz, alçaq hökumət!

…

Millət və dövlətin varlığı baxımından bu nə fəlakətli bir hal idi! İndiyə qədər tarixdə bir dövlətin öz vətəndaşını öz əlilə düşmənlərinə təslim etmiş olduğu görülməmişdi. Osmanlı dövləti pişik kimi öz balalarını yeyir. Belə bir mühitdə cəmiyyət və dövlət işləri ilə məşğul olmaq necə böyük xəta idi!

Ertəsi gün, Malta yolçularının bir hissəsi Limnidə endirilir:

Ağaoğlu Əhməd, Şükrü bəy (Maarif naziri), Sait Həlim Paşa, Abbas Həlim Paşa, Mahmud Kamil Paşa, Midhəd Şükrü bəy, Kamal bəy, Ziya Gökalp bəy, Hacı Adil bəy, Hüseyn Tosun bəy, Əli Münif bəy və Xəlil bəy.

Limnidə tikanlı məftillər arasında pis şərtlər altında yaşayan sürgün olunmuşlar, çətinliklə əldə etdikləri köhnə ingilis qəzetlərindən prosesləri izləməyə çalışır, dünyanın və Türkiyənin vəziyyətini, Müttəfiq dövlətlərin həm öz aralarındakı və həm də öz içlərindəki problemlər haqqında məlumatlar toplamağa başlayırlar. Bu müddətdə dustaqların öz aralarındakı mübahisələri, fikir ayrılıqları onları zaman-zaman ciddi ruhi-mənəvi pozğunluqlar və sağlamlıq problemləri ilə üz-üzə qoydu.

Dünyadakı hadisələri izləyərkən şərtlərin müqavimət üçün uyğun olduğu qənaətində olan Ağaoğlu, Padşah-Xəlifə ilə İstanbul hökumətinin təslimçilik siyasətinə üsyan edirdi:

Bu düşüncələr ürəyimi parçalayır. Uşaqlarımız, bütün gələcək nəsillər, səfil, vətənsiz, pərişan olacaqlar! Vəziyyətimiz yəhudilərin vəziyyətindən min qat daha pis olacaq!..

Almaniya və Avstriyanın imzaladıqları barış anlaşmasından sonra uzun müşahidələr aparan Ağaoğlu, ölkəsinin gələcəyi və imzalanacaq sülh müqaviləsi ilə əlaqədar narahatlıqlarını da dilə gətirir:

İstanbulsuz, İzmirsiz bir türklük təsəvvür etmək bir dəlilikdir. İstanbulun yoxluğu ilə türklük də məhv olmuş olacaq. O zaman dünyanın hər tərəfi ilə əlaqəsi kəsilmiş, bütün mədəniyyət və iqtisadiyyatın döyünən ürəyi olan bir nöqtədən məhrum edilmiş, iqtisadi cəhətdən çox düşkün, çox ağır və çox ibtidai bir durumda olan, varlıq olaraq hələ özünü tapmağa çalışan bir millət bu qədər ağır bir zərbənin altından özünü necə qurtara biləcək?

Ağaoğlunun nəşr olunan və yarımçıq qalan xatirələrindəki son tarix 24 iyun 1919-cu ili göstərir. Ölkəsinin gələcəyi ilə əlaqədar narahatlıqlarını dilə gətirən Ağaoğlu Limni adasındakı limanın adının imzalanmış sülh anlaşmasının adı ilə eyni – Mondros olmasını da taleyin ya da tarixin qəribə bir istehzası kimi qəbul edirdi.

Limnidəki 12 dustaq daha sonra Maltadakı sürgündəkilərin yanına aparıldı. Son Osmanlı Millət Məclisində yer alan deputatların 11-i də İstanbulun işğal edildiyi gün ingilislər tərəfindən Maltaya gətirildi. Daha sonra yeni dustaqlarla say bir az da çoxaldı. Bu dustaqların bir hissəsi Birinci və İkinci İnönü döyüşü zamanı sərbəst buraxıldı. İlk sərbəst buraxılanlar arasında Ağaoğlu Əhməd də vardı (12 aprel 1921).⁸ Sürgündəkilərin bir qismi qaça bildi. Geri qalanlar – Milli Mübarizənin lider heyətinin ingilislər tərəfindən əsir götürdüyü məhbuslar Sakarya döyüşü sonrasında azadlığa çıxdılar. Anadoludakı Kamalçı hərəkatı, Malta sürgünlərinin qarşılığında Anadoludakı ingilis təbəəsindən olanları (Rawlinson başda olmaqla 29 nəfər) həbs edərək, onlardan ingilislərə qarşı təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməyə başladı.

Maltadakı sürgündəkilərin əhəmiyyətli bir hissəsi xilas olduqdan sonra Ankaraya dönərək, Milli Mübarizəyə qatıldılar. Ağaoğlu da bunlardan biriydi. Ankara, dustaqları qurtarmaq üçün əlində tutduğu ingilis əsirlərə qarşılıq olaraq, Malta sürgünçülərinin ailələrinin iqtisadi problemlərini həll etməyə çalışırdı. 1921-ci ilin yanvarında Ziya Gökalp və Ağaoğlunun iqtisadi çətinlik çəkən ailələrinin vəziyyətini gündəmə gətirmişdi.

Ankara hökumətinin Malta sürgünçüləriylə yaxından maraqlandığı Cümhuriyyətin Başbakanlıq Arxivində saxlanılan bu sənədlərdə də öz əksini tapır:

Tarix: 9/10/1920 sayı: Dosye: Fon Kodu: 272..0.0.71 Yer No: 31.29..6.

Ölkənin mənafeyinə zidd davranışlarına görə məhbus ikən Maltaya sürgün edilənlər arasında olan məmurların vəzifələrinə son verildi, təqaüdçülərin də maaşları kəsildi.

Tarix: 21/10/1920 sayı: 274 Dosye: 245-25 Fon Kodu: 30..18.1.1Yer No: 1.15..10.

Maltaya sürgün olunmuş zabitlərin maaşları haqqında qanun layihəsi.

Tarix: 20/1/1921 sayı: Dosye: 2454 Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer No: 204.392..4.

Maltaya sürgün edilən Ziya Gökalp və Ağaoğlu Əhmədin çətinlikdə olan ailələrinə yardım edilməsi.

Tarix: 24/3/1921 Sayı: Dosye: 2456 Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer No: 204.392..6.

Maltada sürgündə olan və London Konfransına görə sərbəst buraxılmayan türklərə kömək edilməsini istəyən Kastamonulu Əbdülqədir oğlu Hilminin məktubu.

Tarix: 25/3/1921 Sayı: Dosye: 2456M Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer No: 204.392..7.

Lozanna Konfransına görə Maltada sürgündə olan və bir qismi sərbəst buraxılan türklərin seçimində dəllalların rol oynadığını şikayət edən İzmir millət vəkili Təhsinin məktubu.

Tarix: 15/5/1921 Sayı: 861 Dosye: 245-29 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer No: 3.20..9.

Malta sürgünçüsü Qars qubernatoru Rəvanlı Mehmed, Polis komissarı Musa və Qazanlı Polis Mamilof Muhiddin və Kağızman bölgəsində ermənilərin şəhid etdiyi Arslanın ailələrinə maaş veriləcəyi; 27 səh.

Tarix: 25/5/1921 Sayı: Dosye: 2458M Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer No: 204.392..10.

Atəşkəsdən sonra həbsdən qaçanlarla, Maltaya sürgün edilənlərin siyahısının hazırlanaraq göndərilməsi.

Tarix: 26/5/1921 Sayı: Dosye: 2459 Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer No: 204.392..11.

Maltada sürgün olan 112 adamın harada olduqlarının bildirilməsi.

Tarix: 26/6/1921 Sayı: 968 Dosye: 245-30 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer No: 3.25..19.

Maltaya sürgün edilən təqaüdçülərlə vəzifələrindən kənarlaşdırılanların haqq etdikləri maaşlarının ödənməsi.

Tarix: 28/6/1921 Sayı: 980 Dosye: 51-3 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer No: 3.26..11.

Maltada məhbus olanlarla Misirdə 15000 əsiri qəsdən şikəst buraxan ingilis doktor və zabitlərinə dair TBMM-yə verilən təklif haqqında hazırlanacaq sənəd.

Tarix: 2/11/1921 Sayı: 1153 Dosye: 245-31 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer No: 3.35..4.

Sərbəst buraxılan Malta əsirlərindən köməyə ehtiyacı olanlara pul verilməsi.

Tarix: 7/12/1921 Sayı: 1254 Dosye: 39-21 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer No: 4.40..14.

Malta dustaqlarından olub, rəsmi sənədləri İstanbulda qalan general-leytenant Əbdüssalam Paşaya 967 saylı qərara görə təqaüdçü maaşı verilməsi.

Tarix: 18/1/1922 Sayı: 1327 Dosye: 15-2 Fon Kodu: 30..18.1.1Yer No: 4.45..3.

Maltaya sürgün edilib Anadoluda sığınacaq tapan və İstanbul hökuməti tərəfindən vəzifəsindən uzaqlaşdırılan Məcidə zərərçəkmiş qismində maaş verilməsi.

Ağaoğlunun Maltadan İstanbula dönüşü 28 may 1921-ci ildə baş tutub. Ailəsinə döndüyündə Azərbaycan Respublikası dövlət başçısı Nəriman Nərimanovun bir dəvət məktubuyla qarşılaşır. Ağaoğlunu rəsmən Azərbaycana dəvət edən bu məktuba cavab belə olur:

Çox əziz və möhtərəm Nəriman bəy əfəndi.

Köhnə bir dosta göstərdiyiniz böyük diqqətə görə sizə çox minnətdaram. Lakin üç müxtəlif səbəb məni sizin bu dəvətinizi qəbul etməməyə sövq edir;

1. Təmsil etdiyiniz ideoloji sistemi qəbul etməməyim.

2. Türklər üçün tək qurtuluş yolunun sizin də bildiyiniz kimi Osmanlı türklüyündə olduğu haqqında fikir və qənaətim.

3. Son olaraq məni əsarətdən qurtararaq yenidən can və həyat vermiş olan Ankaraya dönməklə bağlı bir namus borcum.

Ağaoğlunun milliyyətçilik və Sovetlərlə bağlı düşüncələrini bu qısa cavabda görmək mümkündür. Həmdullah Sübhi (Tanrıöver) bəyin maddi dəstəyi ilə Ankaraya getmək üçün yola çıxan Ağaoğlu, Ankara yolunda yaşadıqlarını da qeydləri arasına salmışdır. Ankaraya yola çıxarkən, Maltada qurduğu Ankara xəyalını da belə anladırdı:

Ankara nədir, necə bir yerdir? Orada nələr olur? Hələ uzaqdan belə bir fikrim yox idi. Lakin buna baxmayaraq o mənim dostum, hər gecə ruhumda bəslədiyim, yaşatdığım idealım olmuşdu. Ah! Maltada o bezdirici, usandırıcı, bir-birinin eyni olan günlərin gətirdiyi bitib-tükənməz gecələri keçirmək üçün vücudumuzu əzən dəmir çarpayıya söykənir, gözlərimi yumduğum zamanlar, Ankara gözlərim önündə durur və beynimi səhərə qədər məşğul edirdi. O, yalnız bir möminin müqəddəs bildiyi bir məbəd, bir Kəbə, bir Qüds deyildi. O, yıxılmış bütün bir ümidin, çökmüş bütün bir imanın, pozulmuş bütün bir binanın, ölmüş bir dünyanın yenidən canlanmasını, dirilib geri gəlməsini işarə edən bir simvol idi.

İstanbuldan İneboluya gəmi ilə getmək olur. İnebolu o dövrdə Anadolunun giriş qapısı sayılırdı. Nəzarət də ciddi bir şəkildə aparılırdı. Elə ciddi ki, bu nəzarət Ağaoğlunun Maltada tutduğu gündəliklərdən də yan keçmir:

Əşyamı, paltarlarımı, kağızlarımı bir-bir araşdırdılar. Kağızlarım arasında, Malta sürgünü zamanı tutmuş olduğum qeydlər və xatirələr vardı. Bu xatirələr mənim üçün çox qiymətli idi. Aralarında, sənədlərdən əlavə ingilis və fransız qəzetlərindən saxladığım qəzet parçaları da vardı. Məmur bu parçaları cırmağa cəhd etdi. Dözə bilmədim, üzərinə atılıb əllərini tutdum. Bunların sənəd olduğunu, Ankaraya teleqraf göndərərək cavab alınana qədər kağızları yanında saxlayıb cırmamasını o qədər israrla istədim ki, məmur sərt davranışına baxmayaraq razı oldu. Dərhal Həmdullah Sübhi bəyə teleqraf göndərdim, vəziyyəti izah etdim və ancaq sabahısı gün gələn cavabdan sonra kağızlarım mənə qaytarıldı.

Gündəliklərdə xalqın və özəlliklə də kəndlilərin yaşadığı səfalət bütün çılpaqlığı ilə təsvir olunur. Fasiləsiz və uzun savaş illərində kişilər həlak olduqları üçün kəndlərdə kişi qalmamışdı. Qalanları da cəbhədədir. Qadınların böyük bir hissəsi isə öküz arabalarında silah-sursat daşıyırlar; Bir qismi tarlada işləyir. Kəndlərdəki uşaqlara isə yaşlılar baxmaq məcburiyyətindədirlər.

Çətin bir yolçuluqdan sonra Ağaoğlu, Ankara yaxınlığına çatdıqda duyğularını belə ifadə edir:

Ankaraya bir möminin müqəddəs bir şəhərə girərkən daşıdığı duyğularla daxil olurdum. Mənim üçün Ankara bütün türklük üçün bir Kəbə, bir Qüds olaraq simvollaşmışdı. Oraya dərin bir təşəkkür, içdən bir iman, yüksək bir dilək duyğusu ilə girirdim. Ora məni düşmənlərin əlindən qurtaran bir məbəd idi. Ora yurdsuz və ocaqsız qalmış türklərin yurd və ocaqları üçün döyüşən bir qəhrəmanlar oylağı idi. Ora qüruru qırılmış türklüyün şərəf və ləyaqəti üçün tale və qədərlə vuruşan əfsanəvi cəngavərlərin bir ocağı idi. Mən bu ilahi mübarizəyə qatılmaqla həm təşəkkür borcumu ödəmiş, həm də həyatıma və varlığıma bir məna vermək fürsətinə nail olacaqdım.

Ankarada köhnə dostlarıyla görüşən, İttihadçılardan duyduğu narahatlığı hiss edən Ağaoğlu, Həmdullah Sübhi bəy tərəfindən Mustafa Kamal Paşaya təqdim olunur:

İttihad və Tərəqqi Partiyasının qərargah olaraq yerləşdiyi qəribə bir binaya gəldik. Bir-birinə birləşdirilmiş adi taxta-şalbandan qurulmuş, bir mərtəbəli, uzun koridorlu olan bu tikili, indi qarışqa yuvası kimi qaynayırdı. Çöl divarından kiçicik bir neçə pilləli nərdivanına, nərdivanın yanından koridorun o biri başına, ətrafdakı otaqlara qədər, hər yer millət nümayəndələri ilə doludur! Onların davamlı gəlib-getmələri, qrup-qrup görüşmələr, ciddi davranışları, bu sadə binada gördükləri işin böyüklüyünü dərk etmiş insanlar olduqlarında şübhə buraxmırdı. Xüsusi əsgər uniforması, bu ciddi simalara hörmət təlqin edən bir ucalıq verirdi. Bu birlik, indiyə qədər gördüyüm birliklərin heç birinə bənzəmirdi. İlk baxışda belə dərin və fərqli olduğuna şübhə buraxmırdı. Bəli, bunlar başqa bir ruh, başqa bir ürək daşıyan başqa insanlar idi.

Ardından Ağaoğlu, Mustafa Kamal Paşa tərəfindən milli mübarizə lehinə təbliğat aparmaq üçün ölkənin Şərq bölgələrinə (Şərqi Qara dəniz daxil) göndərilir. Bu dövrdə xalqa mənəvi güc vermək və milli mübarizəyə inandırmaq üçün təşkil edilən İrşad heyətlərindən birində Anadolunu gəzən Ağaoğlu, bir kənddə uşaqlarla apardığı dialoqları qeydləri arasına salmışdı:

– Qızım, – dedim, – adın nə?

– Aişə.

– Atan varmı?

– Yox.

– Anan varmı?

– Var.

– Harada?

– Tarlada.

Bir oğlana soruşdum:

– Adın nə?

– Tosun.

– Atan varmı?

– Yox.

– Anan varmı?

– Var.

– Harada?

– Araba ilə hökumətə getdi.

– Nə üçün?

– Bilməm.

Kənardan nisbətən böyük bir qız:

– İneboludan əsgərlərə əşya daşımaq üçün.

Aydın oldu. Bütün uşaqlar yetimdirlər. Anaları isə ya tarlada və ya sursat və ərzaq daşımaqla məşğuldu.

Eyni kənddən söhbət etdiyi yaşlı bir qadın da iki oğlunu Çanaqqalada şəhid verdiyini, bir oğlunun da cəbhədə olduğunu söyləyir. Onun da qazi olub dönməsi diləyinə bu cavabı verir:

– Ah, övladım, mən onu düşünmürəm. (uşaqları göstərərək) Allah bu yetimlərə acısın. Bu yerlərin kafirlərin ayaqları altında tapdanmasını mənə göstərməsin.

Yaşlı qadının söylədikləri və Anadoludakı yetimlərlə bağlı Ağaoğlunun yazdıqları Falih Rıfkı Atayın “Zeytundağı” kitabındakı “Allaha ismarladıq” adlı yazısını xatırladır.

1921-ci ilin yaz aylarında Anadoludakı İrşad fəaliyyətlərinə başlayan Ağaoğlu, 1921-ci ilin sonunda Mətbuat və Kəşfiyyat ümumi müdirliyinə təyin edildi. Milli mübarizəyə etdiyi xidmətlərin ardından yeni Türkiyənin qurucuları arasında o da iştirak edəcəkdi.