Бизким ўзбеклар

КИТОБНИНГ ЁЗИЛИШИ ВА ДУНЁ ЮЗИНИ КЎРИШИ ТАРИХИДАН

Бешинчи нашр учун сўзбоши ўрнида

Бутун онгли ҳаётим давомида касбим тақозоси, қалбим даъвати билан жаҳон воқеа ва ҳодисаларидан воқиф бўлиб келаман. Ўзимизга тегишли энг янги хабарларни «Хотиралар дафтарим»га қайд этиб қўяман. 2018 йилнинг декабрь ойида дунёга машҳур ва холис «Евроньюс» ахборот агентлиги томонидан маълум қилинишича, Испания матбуотида «Ўзбекистонда тадрижий инқилоб юз бермоқда» дейилган. Мен ҳам бу фикрга тўла қўшиламан. Дарҳақиқат, уч йилча бўлиб қолдики, юртимизда тадрижий инқилоб давом этмоқда.

Маълумки, қудратли ва буюк давлатлар раҳбарла рининг фикрлари залворли ва таъсирчан бўлади. АҚШнинг собиқ Президенти Барак Обама ва сайланган Президенти Дональд Трамп Президентимиз Шавкат Мирзиёевга йўллаган қутлов ларида «Ўзбекистонда янги давр бошланмоқда» дея башорат қилишган эди. Бу башорат айни ҳақиқат бўлиб чиқди ва чиқмоқда. Мен ҳам 2016 йилнинг сентябрь-декабрь ойларида содир бўлган ўта тарихий воқеаларга ижобий муносабат билдирган эдим. Муҳтарам Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб кўрсатилганда «Муносиб издошлик» деган мақола ёзиб, «Янги аср газетаси»да эълон қилган эдим. Ҳурматли Шавкат Миромонович мутлақ кўпчилик овоз билан Ўзбекистон Республикаси Президенти этиб сайланганларида «Халқ иродасининг ифодаси» деб ёзган эдим. Бу мақолам журналда чоп этилган. Ҳали бу буюк тарихий воқеалар хусусида вақти-соати етганда яна ёзаман. Инсон бир жамиятда яшаб туриб, ундан ташқарида туролмайди ва бўла олмайди ҳам. «Бизким, ўзбеклар» китобим жамиятдан ташқарида тура олмаслик натижасидир. Бу мазкур китобим ҳақидаги янги фикримдир.

Ўтмишини унутганнинг келажаги бўлмайди. Бу лўнда иборада тафаккур ва даъват бор. Тоабад инсоният шундай тафаккур ва даъватга риоя қилиб яшамоғи керак. Шунда унинг умри боқий, келажаги порлоқ бўла боради, инсонийлиги ҳам сақланиб қолади. Зеро, аждодларини унутиб, ўтмишини унутиб умр кечирган авлод узоққа боролмайди. Бу тарих ҳукмидир.

Энг аввало мамнуният ва самимият билан шуни таъкидлаш ва эътироф этишим керакки, агар 1991 йили миллий мустақилликка эришмаганимизда «Бизким, ўзбеклар» китоби ҳам дунёга келмасди. Шунинг учун баралла айтаманки, бу китоб мустақиллигимиз самараларидандир.

Ҳаётим йўлида кўпгина катта замондошларимдан, жумладан, Комил Яшин, Воҳид Зоҳидов, Сарвар Азимов, Бўрибой Аҳмедов, Салоҳиддин Мамажонов, Мамажон Раҳмонов, Шукрулло, Туроб Тўла, Азиз Қаюмов, Лазиз Қаюмов, Раҳмат Файзий, Ҳамид Ғулом, Мирмуҳсин, Пўлат Мўмин, Ёнғин Мирзо, Олим Хўжаев, санъатшунос Александр Рибник, адиб Николай Вирта, душанбелик (асли Хўжанд вилоятидан) ўзбек шоири Аширмат ака, қўқонлик шоир Жавдат Абдулла кабилардан кўп меҳр, ҳиммат, мурувват кўрдим. Ҳаётимда шундай яхши одамларга учрадимки, хатто ўзимдан тўрт-беш ёш катта ёки деярли тенгдош Сайёр, Юсуф Шомансур, Хайриддин Салоҳ, Фарход Мусажонов, Эркин Самандар, Ҳайдар Муҳаммад, Иброҳим Ғафуров, Асрор Самадлар менга суянчиқ бўлишди. Мен уларнинг барчасидан катталарни ҳурмат қилишни, кичик ларга меҳр кўрсатишни, миллатимизни, юртимизни севишни ўргандим. Бу фазилатларни «Бизким, ўзбеклар»да ифодалашга ҳаракат қилдим. Диний арбоблардан Фозилқори Ёсин ўғли Собиров, Шамсиддинхон Бобохонов, Анварқори Турсунов, Раҳматиллақори Обидов, Шайх Абдулазиз Мансур, ҳаммаҳаллам Ҳамидиллақори, арабшунос Неъматуллоҳ Ибро ҳимовдан озми-кўпми диний таълим олдим, уларга иқтидо қилиб намоз ўқидим. Бу ҳолат ҳам «Бизким, ўзбеклар»да қисман бўлса-да ўз ифодасини топган, дейишни истардим.

Муборак саксон ёшга бораётган эканман, ҳозиргача нимагаки эришган бўлсам, Аллоҳ таолога шукроналар билдираман, эришмоқчи бўлган орзуларимнинг ушалишини сабр билан кутаман. Эришилганига шукр қилиш, эришиладиганига сабр қилиш – бунда ҳаёт ҳаловати бор. Матбуотда жами 19 йил, шундан 16 йили «Ўзбекистон маданияти»да хизмат қилиб кам бўлмадим. 15 та иттифоқдош республикаларнинг пойтахтларида, Ленинград, Волгаград, Ростов каби йирик шаҳарларида бўлдим, уларнинг турмуш тарзини кузатдим, ўз тарихи, маданияти, тили ва адабиётига муносабатни қисман бўлса-да ўргнишга интилдим. Қайси шаҳарда бўлмайин, улардаги музейларда бўлишга уриндим.

Тарас Шевченко «Васият» шеърида орзу қилганидек, Днепр дарёси соҳилидаги баландликда жойлашган Канев шаҳрида дафн этилган. Қабридан шовуллаб оқаётган Днепр дарёси кўриниб туради. Мухтор Авезовнинг қадами қаерга теккан бўлса, ўша ерга уй-музейи ёки бирор ёдгорлик ўрнатилган. Ҳали шўролар замонасида – 1979 йили ўзбек драматурглари делегацияси сафида Туркманистонга борганимизда Ашхобод яқинидаги Ферузабоғда ҳам бўлиб, Берди Кербобоевнинг уй-музейини ҳам зиёрат қилган эдик. Суриштириб билсам бу уй музейда 16 ходим ишлар экан. 16 ходим-а, ана эътиборни қаранг-а!!

Яқинда улуғ адиб Абдулла Қодирий яшаб ўтган боғ ҳовлида бўлиб, набиралари билан суҳбатда аён бўлдим. 1 гектарлик бу боғ ҳовлида адиб авлодлари истиқомат қилишмоқда. Боғ ўртасида Абдулла Қодирий ўз қўллари билан қурган ўша машҳур ва тарихий шийпон, «Обид кетмон» асари ёзилган хона ўз ҳолидагидек сақланиб қолган. Не бахтки, Мустақиллигимизнинг 28 йиллиги кунлари Тошкентда Абдулла Қодирий ижод мактаби иш бошлади. Яна адабий музей, кутубхона очиларкан. Шу кунларга ҳам етдик…

Дунё халқларига ибрат бўладиган фазилатларимиз ҳам кўп, шунингдек, одамийлик, ўтмишга муносабат бобида ўргани – ладиган томонлар ҳам йўқ эмас. «Бизким, ўзбеклар»да «Қизим сенга гапираман, келиним сен эшит», деган ишоралар ҳам бор.

1967 йил «Ўзбекистон маданияти» газетасининг ходими сифатида хизмат сафари билан Москвага, бир анжуманга борган эдим.

Анжуман тугагач, якшанба куни эрталабданоқ шаҳарнинг кўҳна қисмида жойлашган, нодир ва камёб китоблар сотиладиган «Букинист» дўконларини айлана бошладим. Столешников кўчасидаги дўконда ҳажми кичик ёстиқдек келадиган бир китобни учратиб қолдим. Эринмай аста кўздан кечира бошладим. Сотувчи чин харидор эканимни сезди шекилли, мени янада қизиқтириш мақсадида «Бу китобда тилга олинмаган ҳеч нарса қолмаган. 180 минг атама ва сўзга изоҳ берилган. 200 минг нусхада чоп этилган. Баҳоси ҳам шунга яраша. Лекин олсангиз, пулингиз ўзингиз билан кетади», дея пештахта устига қўлимдаги китобнинг эгизагини қўйди: «Буниси иккинчи жилди».

Қўлимдагини қўйиб, иккинчи жилдни кўздан кечира бошладим. Шунда хаёлимдан бир фикр ярқ этиб ўтди: «Бир юз саксон минг сўзга изоҳ берилган экан, қани, ўзбек ҳақида ҳам бирор нима дейилганмикан, умуман дунёда шундай миллат ҳам борлиги эътироф этилганмикан?» Китобни алифбо бўйича варақлаб, ундан тегишли жойини топдим: «ЎЗБЕК – жаҳон халқлари орасида биринчилардан бўлиб, туркий халқлар ўртасида биринчи бўлиб ўтроқлашган, маданий турмуш кечирувчи, жаҳон цивилизациясига ҳисса қўшган миллат…» Чунонам севиниб кетдимки, ҳали ўша пайтгача бундай маънавий ҳузур-ҳаловат туймаган эдим. Пули қанчалик чақмасин, миллатимизга берилган рост ва холис таърифнинг борлиги учуноқ «The World Encyclopedia dicticnary Book» («Жаҳон қомусий луғати») деб аталувчи, АҚШнинг Чикаго шаҳрида 200 минг нусхада нашр этилган, бироқ Ўзбекистонга етиб келмаган, собиқ Иттифоқда ҳам камёб ҳисобланган бу икки жилдли китобни ҳеч бир оғринмай сотиб олдим.

Бироқ то миллий истиқлолга қайта эришмагунимизгача «Жаҳон қомусий луғати»да ўқиганим – миллатимиз ҳақидаги бу маълумотни ошкор қилиш, фойдаланиш ва оммалаштиришга зарурат бўлмади, имконият ва шароит ҳам, талаб ва эҳтиёж ҳам сезилмади. Биров сўрамадики, «Аждодларимиз кимлар? Ўзбек халқи қачон пайдо бўлган? Миллатимиз қачон ва қандай шаклланган? Миллий давлатчилигимиз қачон ва қайси ҳудудларда вужудга келган? Миллий давлатчилигимиз асослари нималардан иборат? Қандай давлатларимиз бўлган ва уларнинг номлари нима? Уларга кимлар ва қачон асос солган? Ўзи биз – ўзбеклар қандай халқмиз, бошқа миллату элатлардан нималаримиз билан фарқланамиз-у, қайси бир жиҳатларда муштаракмиз? Асосан туркий қон жўш ураётган томирларимизда яна қайси қавмларнинг қони ҳам қўшилиб оқмоқда экан?»

Бундай саволларни бериш учун журъат, каттакон юрак, фидойилик, ватанпарварлик, байналмилаллик доирасидаги миллатсеварлик, башарий башорат, ватани ва халқи олдидаги бурчи ва масъулиятини чуқур идрок этиш ва айни бир пайтда мамлакат ичкарисидаги ва ташқарисидаги воқеаҳодисаларни ақл-идрок билан атрофлича кузатиш ва хулоса чиқаришда сезгирлик ва ҳушёрлик, бир сўз билан айтганда, давлат тафаккури соҳиби бўлишлик фазилати керак экан. Концептуал-услубий таҳлил орқали ўз ечимини кутаётган бундай ўта муҳим ва кечиктириб бўлмас муаммо ва масалаларни янги замон тарихимизда ёритиш зарур эди. Бу китоб шу эзгу йўлдаги дастлабки бир уриниш бўлди.

Шу ўринда кичик бир чекиниш қиламиз. Фанлар тарихи билан шуғулланган бир файласуф олим чиқарган хулосага кўра, ўн тўққизинчи аср Франция тарихи француз муаррихлари китобларидагига қараганда, француз адиби Бальзак романларида аниқроқ ва чуқурроқ тасвирланган экан! Чунки адибнинг руҳи ва қалби халқининг руҳи ва қалбига яқинроқ экан!

Бу борада мисолларни ўз турмушимиздан ҳам келтириш мумкин. Ёзувчиларимиздан Миркарим Осимнинг тарихий қиссаларини, Абдулла Қодирий ва Ойбекнинг тарихий романларини, Фитратнинг трагедияларини бир эслайлик. Ёки бўлмаса давлат арбобларимиздан Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи»ни, Абулғозийнинг «Шажараи турк»ини ёдга келти – райлик. Бу улуғ зотларнинг истеъдодлари серқирра бўлиб, шулардан бири тарихчиликдир.

Миллати тақдирига масъулият сезувчи ҳар бир онгли инсон, айниқса, ёзувчи жавҳарида ўз халқи тарихига қизиқиш ҳамда ундан бугун ва келажак учун хулоса чиқариш иштиёқи жўш уради. Бугунимиз кечаги тарихимизнинг давоми, оқибати ва натижасидир. Пировард оқибат қандай бўлиши билан қизиқмаган, халқи дарди ва ташвишларини ўз танасида туймайдиган кишилар тарих факультетларини тугатган бўлмасинлар, илмий унвонлару даражаларни олмасинлар, филфакларни битирган ҳамма диплом эгаларидан шоиру ёзувчилар чиқавермаганидек, улар ҳали рисоладаги тарихчи бўла олмасликларини турмушнинг ўзи кўрсатиб турибди. Ҳақиқий тарихчи бўлиш учун зиёлида т а р и х ч и л и к истеъдоди ҳам керак экан. Бу ўз халқи тақдири учун қайғуриш туйғусидир. Зотан, халқ тақдирини халқ тарихидан ажратиб бўлмайди, булар эгизак тушунчалардир.

1990 йилнинг март ойида Ўзбекистонда Президентлик бош қаруви жорий этилди. Орадан ойлар ўтиб борса-да, казо-казо давлатшунос ҳуқуқшуносларимиз, илмий унвонли сиёсатшуносларимиз лом-мим демай сукут сақлаб ўтиришарди, гўё давлатимизда мутлақо янги бошқарув юз бермагандек. Бу ҳолатдан ориятим қўзиб, ҳатто жаҳлим чиқиб, асабим қўзғалиб, қўлга қалам олиб, бу борадаги билганларимни ёздим: «Президентлик бошқаруви: тарихи, ҳикмати, масъулияти» деган икки интервалда 30 қоғоз ҳажмдаги мақолам (балки мазмунан рисоладир) дунёга келди. Уни бир неча «катта», «марказий» газеталар босмадилар. Кейин мақолани «ётиб қолгунча отиб қол» деганларидек «Қишлоқ ҳақиқати» газетасининг янги редактори Аҳмаджон Мухторовга топширдим. Бу жума куни эди. Қарабсизки, келгуси сешанба куни мақолам газетада босидиб турибди-я! («Қишлоқ ҳақиқати» газетасининг 1990 йил 15 августдаги 85-сони). Сира ҳам бундай бўлади деб ўйламаган эдим.

Сиёсий публицистлик фаолиятимда Аҳмаджон Мухторов кейинчалик «Халқ сўзи» газетасида чоп этган «Инсоф», «Мен Бухороман», «Қалбим нотинч» мақолаларим, «Қишлоқ ҳақиқати»да нашр этган «Ҳаммамиз бир кемадамиз», «Президентлик бошқаруви: тарихи, ҳикмати, масъулияти» деган мақолаларим ҳамон ўқилмоқда, тўпламларимдан, «Танланган асарлар»имдан ўрин олмоқда. Бу мақолаларимни ўз вақтида рад этган муҳаррирларнинг айримлари ҳамон бош муҳаррирлик қилмоқдалар. Аҳмаджон ака эса орамизда йўқ. Ҳа буни хаёт дейдилар. Хаёт йўлинг қандай бўлиши эса одамларнинг ўз-ўзларига, кўпроқ катталарга боғлиқдир.

Ўша таклифларим бу – «Бизким, ўзбеклар» китобимнинг яратилишига олиб келди.

* * *

Китобнинг биринчи нашри 10 минг нусхада 1999 йили чиқди. Тез орада тарқалиб бўлди, сотувда қолмади. Унга бўлган талаб ва эҳтиёж сабабли 2001 йили иккинчи нашри чиқди. Учинчи нашр 2011 йили беш жилдли «Танланган асарлар»имнинг учинчи жилдидан ўрин олди. Тўртинчи нашр ҳам 2011 йили нашриётнинг ташаббуси билан совғабоп тарзда «Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг йигирма йиллигига бағишлайман» деган бағишловим билан чоп қилинган эди. Қўлингиздаги бешинчи нашр ҳам ушбу нашриётнинг ташаббуси билан чоп этилмоқда. «Бизким, ўзбеклар»нинг бу қадар назарга тушишига, эътироф этиш керакки, биринчидан, халқимиз ўз тарихини севади, билишга интила-ди, ўз тарихи билан фахрланади, уни ўрнанишга иштиёқи ҳам кучли. Дарҳақиқат, тарихимиз жуда бой.

«Бизким, ўзбеклар»нинг кенг ёйилишида «Шарқ» нашриётининг хизмати ва ҳиссаси катта. Бу ҳақда академик Аҳмаджон Мелибоев «Ўзбекистон овози» газетасида яқинда ёритилган «Бизким, ўзбеклар» кўнгил мулкига айланган китоб», деган мақоласида ўринли таъкидлаб ўтган.

Китобнинг биринчи нашрига нашриётнинг таклифига кўра, олим, адиб ва таржимон Иброҳим Ғафуров «Тарихнинг муҳаббатли талқини» номли самимий Сўзбоши ёзган эди. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг ҳақи қий аъзоси Бахтиёр Назаров беш жилдли «Танланган асарлар»имнинг 3- жилдидан ўрин олган, қарийб 2 босма табоқ ҳажмли Сўзбошисида «Бизким, ўзбеклар»нинг моҳияти ва аҳамияти ҳақида ҳам батафсил тўхталган. Китобнинг тўртинчи нашри Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 8 ҳақиқий аъзоси Азиз Қаюмовнинг Сўзбошиси билан бошланади (бу Сўзбоши ушбу бешинчи нашрда «Муаллифнинг шоҳ асари» номи билан ёритилмоқда). Олим бу мақоласида китобнинг биринчи ва тўртинчи нашрларини ўзаро қиёслаб фикр юритган. «Бизким, ўзбеклар»ни лотин алифбосида ҳам нашр этиш хусусида фикр билдирган. Маълумки, лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосида сабоқ олишни бошлаган ёш авлод бугун 24 ёшдан ошди. Бу рақам йиллар оша ошиб бораверади. Пировард оқибатда бутун халқимиз лотин ёзувимизни қўллайди.

Бу китобимнинг устидаги ижодий ва илмий изланишларимни давом эттириб, бойитиб, тўлдириб келмоқдаман. Агар биринчи нашр 22 босма табоқ ҳажмда бўлса, тўртинчи нашр 29 босма табоқда бўлди. Биринчи нашр 30 бобдан иборат бўлса, тўртинчи нашр икки қисм, 38 бобдан иборат эди. Бу, бешинчи нашр икки қисм, 42 бобдан иборатдир.

Бу китобим тўғридан-тўғри «Ўзбеклар» деб аталиши ҳам мумкин эди. Лекин «Бизким, ўзбеклар» деб номланишида ўзгача маъно бор. «Ўзбеклар» деб ўзгалар ҳам асар ёзавериши мумкин. «Бизким, ўзбеклар» дейилганда эса уни ўзбек муаллифи ўз халқи ҳақида ёзгани ифодаланади.

МУАЛЛИФНИНГ ШОҲ АСАРИ

Давримизнинг етук адиби, драматурги, публицисти, ташкилотчи арбобларидан бири сифатида камол топган Абдуқаҳҳор Иброҳимов кўп асарлар яратди.

Улар ичида «Бизким, ўзбеклар» китоби ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Бу асарда адиб ўз халқига муҳаббатни қуруқ шиорлар орқали эмас, балки жуда кўп илмий-адабий маълумотлар, уларнинг шарҳи, уларга муаллифнинг муносабатини билдирувчи мазмундор мулоҳазалар билан бойитган ҳолда изҳор этади. Айни замонда бу муҳаббат китобнинг ҳар бир бобида, ҳар бир кўтарилган масалада, ҳар бир саҳифасида нур сочиб ярақлаб туради.

«Бизким, ўзбеклар» китоби ўзбек халқи тўғрисидаги илмий-оммабоп, бадиий-сиёсий қомусчага ўхшаб кетади. Унда сиз, ўзбек халқининг қадимий аждоди, миллий шаклланиши, миллий давлатчилиги ва унинг ҳудудлари: ўзбекларнинг ўзига хос хусусиятлари борингки бир халқ, бир миллат нима биланки, тирик бўлса, шуларнинг ҳаммаси, ҳаммаси тўғрисида тасаввур пайдо қиласиз, ўзингизнинг кимлигингизни яхши тушунасиз, ўз севикли халқингизга сидқидил билан хизматга тайёрлигингиз ва жавобгарликни чуқур ҳис этасиз.

Бу китобдаги Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг тарих фани, унинг вазифалари, мафкураларга оид билимлар тарғиботи ва шарҳлари ҳар бир зиёли инсон учун керакли билимлар мажмуидир.

«Бизким, ўзбеклар» китоби ёш авлодда она Ватанга, ўз халқига муҳаббат туйғусини тарбиялаш ва ўстиришда муҳим аҳамиятга эга эканига шак-шубҳа йўқ.

Бу деган гап ҳар бир китобхоннинг ҳам ушбу китобни бир хил қабул қилмоғи шарт деган гап эмас. Ҳар бир ўқувчи унга ўз муносабатини очиқ-ойдин, тортинмай баён қилиш ҳуқуқига эга ва биз бу ҳуқуқни ҳурмат билан эътироф этамиз. Аммо Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг «Бизким, ўзбеклар» китобининг қайта нашри мафкуравий тарбия соҳасида янги фойдали бир қадам бўлмоғи айни ҳақиқатдир.

Мустақиллик даврида адибга шуҳрат келтирган китобла-ридан бири – ана шу асари бўлди. У чоп этилгач, тўрт-беш ой мобайнида жумҳурият миқёсида босилган йигирма бешдан ортиқ тақризда китобга юқори баҳо берилди.

«Бизким, ўзбеклар» ўзбеклар ҳақида ўзбекона, аниқ, чуқур, меҳр билан ва энг асосийси, холислик билан ёзилган асардир. Бундай китоб шу вақтгача бизда йўқ эди, десам, фикримни муболағага йўйманг. Чунки, кенг, оммавий услубда, барчага тушунарли тил ва йўсинда ёзилган, ўзбек халқининг теран томирлари таҳлил ва тадқиқ этилган, унинг олис мозийдаги кўчманчи ва ўтроқ ҳаётидан тортиб ҳозирги кунларимизгача босиб ўтган оғир ва мураккаб, лекин ўзига хос нурли, порлоқ заковатлар билан яшнаган ҳаёт йўли, ҳавас қилгулик анъана-ю удумлари, дину диёнати, ахлоқ-у одоби, маънавияти-ю маърифати яхлит равишда, ўзаро боғланишда меҳр-муҳаббат билан яратилган бундай асаримиз йўқ эди.

Бу китоб бекорга қисқа муддат ичида тўрт марта нашр этилгани йўқ. Турли йўналишдаги олимлар, мутахассислар – тарихчи, этнограф, файласуф, журналист, педагоглар бу китобдан ўзларига керакли улги олдилар. Ижтимоий йўналишдаги муаллифлар ўз дарслик ва қўлланмалари учун ундан ижодий фойдаландилар. Масалан, 2008–2009 ўқув йилининг тест имтиҳонларида мактаб ўқувчилари билимини синаш учун шу китоб маълумотлари асосида саволлар тайёрланди. Бу «Бизким, ўзбеклар» китобига бу йил мактабни битирувчи салкам ярим миллион ўқувчи ва уларга таълим берувчи муаллим мурожаат этди демакдир. Айрим норасмий маълумотларга кўра, ўзбек халқининг кимлигини, унинг феъл-атворини янада чуқурроқ билишни истаган баъзи бир узоқ-яқин мамлакатларда Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг ушбу китобини хизмат юзасидан таржима қилиб, ундан фойдаланиш йўлга қўйиляпти экан. «Бизким, ўзбеклар» китобининг қимматли фазилатларидан яна бири шундаки, у на тарихан ва на замонавий жиҳатдан ўзга халқлар, ўзга мамлакатлар томорқасига тош отмайди, ёритилган барча масалаларга тарихан ҳаққонийлик ва холислик билан ёндашилади.

«Бизким, ўзбеклар» асарининг, айниқса, миллий истиқлол ғояларини мстаҳкамлашда, Мустақиллик мафкурасини ҳар бир қалбга сингдиришда, бир сўз билан айтганда, миллатпар-варлик ва ватанпарварлик тарбиясидаги аҳамияти каттадир. Шу боисдан ҳам Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги Олий ўқув юртлариаро илмий-услубий бирлашмалар фаолиятини мувофиқлаштирувчи кенгаш Президиуми бу китобни олий ва ўрта махсус ўқув юртлари талабалари, ўқитувчилари, илмий ходимлари учун қўлланма ва қўшимча адабиёт сифатида нашрга тавсия этган эди.

Бу асар ўз юрти, ўз жонажон халқининг ўтмишини беҳад севган, қадрлаган ва шу қадрлаши, севиши даражасида унинг моҳияти, аҳамиятини теран тушунган ижодкор инсоннинг ўтмиш ҳақида, маданиятимизнинг мустаҳкам, бақувват илдизлари хусусидаги ўй-мулоҳазалари, юракдан кечирган илҳомий таҳлилларидир.

Ўқувчи бу китоб билан танишиб, беҳад завқ олишига, тарихни шундай ўқиш, шундай севиш, ундан шундай ибрат олиш керак, деган хулосага келиши шубҳасиздир.

«Бизким, ўзбеклар» айнан ёзувчининг идроки ва талқини орқали дунёга келган, тарихимизнинг ниҳоятда мароқ билан ўқиладиган солномасидир. Бу китоб ёзувчининг деярли 40 йиллик изланишлари, тўплаган бой материаллари, уларнинг манбаида туғилган чуқур ва синчков мушоҳадаларнинг қимматли мевасидир. Унда халқимизнинг энг ибтидоий қадамларидан тортиб мустақиллик давридаги энг янги тарихигача бўлган тарих қамраб олинган.

Муаллиф тарихимизни, миллий давлатчилигимиз асосларини таҳлил қилар экан, унга турли томондан ёндашади, илмий, бадиий, диний, фалсафий жиҳатдан ўрганади.

Тарихнинг моҳияти, мазмуни унинг инсон борлиғининг эволюцияси сифатида баён этиши, тарихий хотиранинг мил лий қадриятлар даражасига кўтарилиши, инсон мазмунининг йўли эканлигини ўрганиш бу нафақат тарихнинг, балки фалсафий тафаккурнинг ҳам вазифасидир. «Бизким, ўзбеклар» китобида бутун тарихимизни эзгулик, гўзаллик ва инсон ҳаётининг маъноси сифатида, тарихнинг муҳаббатли талқинини беради. Абдуқаҳҳор Иброҳимов давлатчилигимиз ҳақида фикр юритар экан, бундан 3000 йил илгари пайдо бўлган муқаддас китоб «Авесто»дан тортиб, ҳозирги кунгача бўлган тарихга мурожаат қилади. Шу асосда турли ҳодиса ва воқеаларни талқин қилади. Уларнинг кўпига аниқлик киритади. Тарихимиз мазмуни, авлодлар ўртасидаги муносабат, уни мустақиллик кўзгусидан ўтказиш, ўз миллий ўзига хослигимизни рўёбга чиқариш билан бирга, миллий қобиғимизда ўралашиб, миллий маҳдудчилигимизга ҳамду сано ўқиш учун эмас, балки ҳозирги замонавий ҳуқуқий давлат, фуқаролик жамияти, демократик очиқ жамият қуриш йўлини кўрсатувчи тарихий тажриба мезонидир.

«Маърифат ва маънавият ўчоқлари» бобида халқимиз маънавий жиҳатдан бой тарихга эга эканлиги, маърифат марказлари ҳақида гап кетади. Халқимиз руҳиятида моддий нарсалар ҳам маънавият кўзгусидан ўтишдек инсоний хислатларга эътибор беради. «Давлатимизни юз йил бошқарган сулола» ҳақида ёзганда, темурийлардан кейин ҳокимият тепасига келган шайбонийлар ҳақида гапириб, уларнинг ўзбек давлатчилигидаги хизматларини муносиб баҳолайди ва шайбонийларнинг темурийлар билан қон-қариндош эканлигини тарихий омиллар билан исботлайди. «Шайбонийлар ҳам худди темурийлар сингари бунёдкор сулолалардан эди» деб ёзади.

Абдуқаҳҳор Иброҳимов бутун тарихимизни серқирра, чу қур мазмунли маданиятимиз, давлатчилигимизни ўз мушо ҳа дасидан ўтказади, ўз кўзи, ўз ақл-идроки орқали ўзига хос талқинини беради. У ёзувчи ва олим кўзи билан таҳлил қилади. Муаллиф тарихимизнинг сиёсий манзарасини ўз билим, идрок-мушоҳадаси орқали бу ватанни севувчи, унинг тақдирига бефарқ қарамайдиган бунёдкор, ижодкор сифатида ёндашади. Булар давлатчилик тарихимиз ҳақида бир бутун мантиқий қарашлар тизимини вужудга келтиради. Бу ёзувчининг дунёқараши билан қўшилиб, тарихийлик, мантиқийлик асосида бир-бирига ҳамоҳангликни ташкил этади. Буни баралла Абдуқаҳҳорнинг хос ижоди деб аташга ҳақлимиз.

Гап шундаки, юксак қобилияти ва иродаси мустаҳкам шахслар бошқалардан олдинроқ ҳодисаларни, жараёнларни кўра билади, оғишмай таҳлил қила билади, халқни, миллатни ўша томонга бошлаб боради.

Абдуқаҳҳор Иброҳимов миллий ғоямизнинг энг муҳим томони бўлган миллий давлатчилигимиз асослари ҳақида ўз мулоҳазаларини берганки, бу китоб жуда кўп тарихчилар, файласуфлар, ҳуқуқшунослар ҳамда ёзувчилар учун ибратли, кенг кўламли ҳужжатдир, деб ҳисоблаймиз.

Бизнинг аждодларимиз, насл-насабимиз кимлар? Ўзи биз – ўзбеклар қандай халқмиз? Ўзбеклар этник жиҳатдан халқ бўлиб шаклланиш жараёни қандай кечган? Ўзбек давлатчилиги қандай пайдо бўлди? У ўз тараққиётида қандай тарихий босқичларни босиб ўтди? Ўзбек халқи ва ўзбек давлатчилигининг замон ва макондаги ўрни қандай? Бу саволлар муҳим саволлардир. Шу маънода ҳам Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг «Бизким, ўзбеклар» номли асари диққатга сазовордир.

Муаллиф ушбу асарида турк ва туркий атамаларнинг маъноси, уларнинг ўтмишда ва ҳозирда қандай тушунчалар англатаётгани, улар ўртасидаги фарқларни тушунтиришда ижодий ёндашади, синчковлик билан мулоҳаза юритади, ёзувчи, публицист таҳлилидан ўтказди.

Асарнинг «Ўзбекнинг этник таркиби» деб номланган боби ҳам қизиқарли мушоҳадаларга, ибратли фикр-мулоҳазаларга бой. Ўзбек халқининг биринчи қатлами Туронзаминда жуда олис замонлардан бошлаб яшаб келган хоразмлик, фарғоналик, суғдиёналик, бақтриялик, шошлик ва шунингдек, соқ, массагет, кушон деб аталган аждодларимиздир, кейинчалик буларнинг сафига барлос, жалойир, кенегас ва шу каби ўнлаб туркий қабилалар келиб қўшилиб кетишган, деган фикрлари тарихий ҳақиқатга мос.

Асарнинг қиммати шундаки, унда бир қатор муаммоли, тарихий тадқиқотларга муҳтож бўлиб турган масалалар ўртага ташланади. Муаллиф давлатнинг келиб чиқиши, давлатнинг мазмун-моҳияти ҳақида советлар даврида берилган тушунчаларнинг сохталигини, асоссизлигини тўғри тушунтира олган.

Давлат муайян тарихий шарт-шароитлар негизида шаклланади, давлатнинг тузилиши инсонларнинг буюк кашфиётидир, давлат бир синфнинг иккинчи бир синф устидан ҳукмронлик қилиш қуроли эмас, давлат – жамият аъзоларини, барча тоифадаги кишиларни муросага келтирувчи, уларнинг манфаатларини бирдек ҳимоя қилувчи ҳокимият органидир.

Китобда одамларнинг диний эътиқоди, ислом маънавияти, унинг жамият такомиллашувидаги ўрни, миллий масъулият ва фуқаролик масъулияти каби бугунги куннинг долзарб масалалари қаламга олинган ва ибратли фикр-мулоҳазалар билдирилган. Муаллиф аждодларимиз қолдирган илмий мерос, нодир тарихий манбалар, уларнинг Ватанимиз тарихини ёритишдаги аҳамиятини китобхонларга ибратли тарзда етказишга ҳаракат қилган, уларни ўрганишга манфаатдорлик билан даъват этади.

Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг «Бизким, ўзбеклар» китоби совет даврида ёзилган тарихий-публицистик асарлардан тубдан фарқланади ва маълум маънода бундан кейин ёзиладиган тарихга, тарихий публицистик жанр ривожланишига ўз таъсирини ўтказишига ишончимиз комил. Умуман асарнинг ибратли жиҳатлари кўп. Гап шундаки, ҳозир Ўзбекистон тарихининг энг муҳим соҳаси – миллий давлатчилик тарихидан концепция ишлаб чиқилган бўлса-да, унда тарихий методология етарли даражада эмас.

Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг ютуғи шундаки, ҳозирда долзарб бўлиб турган мана шу масала – методологияга жиддий эътибор берган ва баҳоли қудрат бу соҳада анча олға кетган. Биринчидан, тарих муаммоларини, янги тарихни яратиш соҳасидаги методологик асарнинг айрим томонларини яхши ўзлаштирган.

Тарих фани ва тарихшунослик соҳасида «Бизким, ўзбеклар»дан сабоқ олиниши мумкин бўлган масала, ўша юқорида айтилган методология масаласидир. Бу ўринда муаллифнинг ушбу фикри диққатга сазовордир: «тарих аввало фан, агар у сўз санъати билан ифодаланса, унга тафаккур йўғрилса, унда таҳлил ва мантиқий талқин бирикса, далил (факт) ва воқеаҳодисаларнинг муҳими номуҳимларидан сараланса, замонлар ғалвирларидан ўтказилса, ана ўшанда у фанлик мақомига эришади».

«Бизким, ўзбеклар» бадиий публицистика жанрининг ёзувчи-олим публицистикаси кўринишида ёзилган. Бошқача айтсак, тарих, бугунги кун ва келажак Абдуқаҳҳор Иброҳимов публицистикасида фикран умум лаштирилган ҳолда сайқал топган. Бизнингча, бу тарих тажрибасини оммага сингдириш йўлида қўйилган муҳим қадам бўлган.

Шуни айтиш керакки, Абдуқаҳҳор Иброҳимов муборак истиқлолимиз руҳи билан суғорилган тарих публицистика-сининг янги йўналишига асос солган, деб айтсак муболаға бўлмас. Умуман, «Бизким, ўзбеклар» китобхонга ўзбекларнинг ўтмишини билишга ва ҳозирда кимлигини англаб олишга, ўзбекларни эса ўзлигини англашга, тарихий хотирасини тиклашга яқиндан ёрдам беришига шубҳа йўқ.

Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг истиқлолдан қувват олиб ёзган бу асарида миллий уйғонишга даъват этувчи ижтимоийтарихий куч бор. Бу ўзбекнинг сира ўчмас, ҳамиша ёрқин тарихий хотирасидир.

Ҳазрат Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и, Бобур мирзонинг «Бобурнома»си ёки русларнинг Белинский, Толстойининг танқидий мақола, битикларини олинг, булар гарчи илмийликка яқин, илмий, соф бадиий асар деган истилоҳга тўла мос эмасалар-да, завқу шавқ билан ўқиладики, ҳеч қайси бадиий асардан кам эмас. Бунинг сабаби, улар чуқур эҳтирос, юксак пардалардаги пафос билан ёзилганидир.

Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг «Бизким, ўзбеклар» китоби шундай пафос билан ёзилган. Бу эҳтирос, бу кайфият саҳифадан саҳифага ўтган сайин ўқувчи шуурига ҳам кўчиб ўтаверади. Бунда ижодкор маҳорати билан бирга танланган мавзу, мақсад ҳам катта аҳамиятга эга.

Миллий ифтихор туйғуси тарбиясига хизмат қилувчи мазкур китобда Ватанимиз тарихига, тарихий маълумотларга илмий назар билан бирга ёзувчи илғор зиёли кўзи билан қараб ёндашилгани туфайли асар ўқишли чиққан. Ёзувчи Сўз қудратини нозик ҳис қилади, Фахрия ва эътирофларни «Бизким, ўзбеклар» жумласи билан бошлайдики, бу Темур бобомизнинг машҳур лутфларини эслатади: «Бизким, мулки Турон…».

Китобда барча учун қизиқарли ва зарур бўлган кўплаб маълумотлар берилган. Шулардан бири: «Алишер Навоий 26 минг 35 та, Александр Пушкин 21 минг 193 та, Улям Шекспир 20 мингдан ортиқ, Мигель де Сервантес 18 мингдан ортиқ, Абдураҳмон Жомий 17 минг 600 та, Абдулла Тўқай 14 мингдан ортиқ сўзни ўз бадиий ва илмий асарларида ишлатганлар».

«Чиндан-да, бизким, ўзбекларнинг тафаккур уммони буюкдир, сўзимизда, сўзларимизда шу уммоннинг томчилари ифо-даланади, уммонимиз бемисл бўлгани учун ҳам сўзларимиз кўп, буни Навоий бобомиз ҳам исботлаб ўтганлар, шу боис биз миннатдор авлод вакили сифатида ул муҳтарам зотни тилга олиб ўтдик».

Ўзбек халқининг маънавий, адабий ҳаётида ўрин эгаллаган адиблар кимлар? Элу юрт кимларни қадрлайди, кимларнинг ёзган асарларини севиб ўқийди, улар ташвиқ этган қайси ғоя ва фикрларни уқади? Бу ғоя ва фикрлар изҳоридан бадииятни қандай юксак баҳолайди? Бу саволлар ҳар биримизнинг қалбимиздан жой олган. Шукроналар қилайликки, таҳсинга сазовор фикрлар айтувчи ижодкорларимиз кўпгина. Аммо ҳар бирининг ўз ўрни бор, ўзига хос ижодий қиёфаси, маҳорати, маҳсулдорлиги бор. Ўзбекистон мустақилликка эришиб, бу диёрдаги халқлар ўз ҳаётини ўз анъанавий одат, удумлари асосида қурмоқ имкониятига эга бўлди. Ёзувчи Абдуқаҳҳор Иброҳимов ана шу даврдан бошлаб, миллий турмуш тарзи, миллий давлатчилик, республикамизнинг порлоқ истиқболи тўғрисидаги жиддий, долзарб масалаларни ёритишда иштирок этиб келмоқда.

Ҳозирги вақтда Абдуқаҳҳор Иброҳимов обрўли ва машҳур ижодкорлардан бири сифатида танилган. У Ўзбекистон истиқлолини мустаҳкамлаш, истиқболини таъминлаш соҳасидаги жонбоз курашчилардандир. Унинг бу соҳадаги фаолияти ало ҳида тадқиқот мавзуи бўлмоғи аниқ. Ана шу самарали фао лиятнинг гўзал маҳсули Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг «Биз ким, ўзбеклар» китобидир.

Муаллиф китобнинг биринчи бобини «Кўчманчи турмуш ва ўтроқ ҳаёт» деб атаган. Унда қадимий халқларнинг энг кўҳна даврлардаги турмуш тарзи тўғрисида сўз боради. Ёзувчи узоқ даврларга оид тарихий фактлардан ҳозирги замон воқеаларига кўприк ўрнатган. Ўзбек халқининг қадимий халк эканлиги ва унинг бой тарихини қизиқарли равишда баён қилган.

«Бизким, ўзбеклар» китобининг мундарижаси шу қадар кенг қамровлики, унинг ҳар бир боби тўғрисида катта-катта мақолалар ёзса бўлади.

Абдуқаҳҳор Иброҳимов ўз китобининг мавзуига боғлиқ равишда буюк ўзбек шоири Алишер Навоий тўғрисида ҳам сўз юритган. Гарчи бу сўз ёзувчи ифодасида бой бадиий бўёқларда берилган бўлса-да, том маънодаги илмий ҳақиқатни англатади:

«Биз билган ва яшаб турган оламда Қуёш битта бўлганидек, ҳар бир миллат манглайида ўзининг Қуёши бўлади. У такрорланмайди ва сира сўнмайди. Алишер Навоий биз учун шундай Қуёшдир». Ана шундай бадиий фикр баёнидан кейин муаллиф Навоий етишиб чиққан тарихий шароит тўғрисида ҳикоя қилади: «У бўм-бўш саҳрода вужудга келган эмас. Бунга бой маданий ва маърифий замин, маънавий асос бор эди. Миллий давлатимиз мавжуд эди. Бу давлатда ўзбек тилига давлат мақоми бермоқ расмий сиёсат бўлган».